Kodeks pracy, a także inne przepisy prawa pracy nie definiują pojęcia premii. Jest to świadczenie wypłacane na podstawie przepisów wewnątrzzakładowych (układów zbiorowych pracy lub regulaminów wynagradzania) bądź na podstawie regulacji zawartych w umowie o pracę, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy lub nie ma obowiązku tworzenia regulaminu wynagradzania. W praktyce bardzo często nazwa „premia” jest stosowana zarówno do świadczeń uznanych jako typowa premia, tj. świadczenie przysługujące po spełnieniu określonych warunków, jak i do świadczeń mających w rzeczywistości charakter nagrody. W tym drugim przypadku jest nazywana „premią uznaniową”.
O tym, czy pracodawca w konkretnym przypadku będzie miał obowiązek wypłacenia premii, a tym samym, czy w razie niespełnienia tego świadczenia pracownik będzie mógł jej dochodzić przed sądem, decydować będzie treść zapisów dotyczących zasad nabywania premii, wskazujących na jej charakter. Najważniejsze są bowiem zapisy regulujące zasady nabywania premii przez pracowników zawarte w przepisach wewnątrzzakładowych lub w umowie o pracę. Może się zdarzyć, że świadczenie nazwane przez pracodawcę „premią uznaniową” należy zakwalifikować jako premię regulaminową, „premia regulaminowa” zaś będzie typową nagrodą. Prawidłowa kwalifikacja danego świadczenia będzie decydować o dopuszczalności jego dochodzenia przez pracownika przed sądem.
Premia uznaniowa
Premia uznaniowa charakteryzuje się tym, że pracodawca ma pełną swobodę w jej przyznaniu, tj. decyduje, czy w ogóle ją przyzna, komu oraz w jakiej wysokości. Nieprzyznanie takiego świadczenia pracownikowi nie powoduje po jego stronie roszczenia o wypłatę premii, a tym samym nie ma on możliwości dochodzenia jej przed sądem. Podkreślił to również Sąd Najwyższy w wyroku z 20 lipca 2000 r., w którym stwierdził, że premia uznaniowa nie ma charakteru roszczeniowego.
O charakterze danego świadczenia (tzn. czy kwalifikować je jako premię uznaniową czy premię regulaminową) decydują zapisy w przepisach wewnątrzzakładowych lub umowie o pracę, a te w każdym zakładzie pracy mogą być różnie sformułowane, nierzadko niezbyt jasno. Podkreślenia zatem wymaga fakt, że o uznaniowości danego świadczenia przede wszystkim będzie decydować zapis, z którego będzie wynikać jednoznacznie, że o przyznaniu premii decyduje pracodawca (np. prezes, dyrektor lub kierownik). Należy też zaznaczyć, że niejednokrotnie przy określeniu zasad nabywania prawa do premii uznaniowej wprowadza się dodatkowe zapisy, np. wskazujące górny pułap premii (np. 50% wynagrodzenia zasadniczego), wprowadzające warunek nienagannej pracy czy wysokiej jakości świadczonej pracy. Czasem pracownicy, powołując się na tak ogólne kryteria oraz fakt comiesięcznego wypłacania premii uznaniowej, decydują się na dochodzenie jej przed sądem w razie zaprzestania wypłacania przez pracodawcę.
Tego typu przesłanki, jak wskazane wyżej, nie wprowadzają jednak konkretnych i sprawdzalnych kryteriów uzależniających przyznanie premii, tym samym nie można uznać, że zmieniają charakter danego świadczenia w premię regulaminową. W wyroku z 6 czerwca 2000 r. Sąd Najwyższy stwierdził ponadto, że: „Premia przewidziana w regulaminie wynagradzania, której wypłata uzależniona jest od jej uruchomienia i szczegółowego ustalenia warunków premiowania przez pracodawcę, do czasu wykonania tych czynności jest tzw. premią uznaniową (nagrodą)”.
Nie zawsze jednak pracownik, któremu nie wypłacono premii uznaniowej, będzie pozbawiony możliwości dochodzenia jej przed sądem. Pracownik będzie mógł wstąpić na drogę sądową i domagać się wypłaty premii uznaniowej wówczas, gdy premia ta zostanie mu przyznana (tj. zostanie on o tym poinformowany), a później niewypłacona. W przypadku gdy pracodawca poinformuje pracownika o przyznaniu mu premii uznaniowej (szczególnie, gdy zrobi to w formie pisemnej), a później zdecyduje się pozbawić pracownika tej premii, musi liczyć się z możliwością sporu sądowego. W przywołanym już wyżej wyroku z 6 czerwca 2000 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że odręczna notatka przełożonego zawierająca obliczenia ewentualnej nagrody, której adresatem nie jest pracownik, nie stanowi przyrzeczenia jej wypłaty.
Premia regulaminowa
Inaczej wygląda sytuacja w przypadku premii regulaminowej. Podstawowa różnica między nagrodą (premią uznaniową) a premią regulaminową polega na tym, że warunki przyznania premii regulaminowej są w przepisach wewnątrzzakładowych lub w umowie o pracę skonkretyzowane i sprawdzalne. Pozwala to na określenie, w jakich sytuacjach i w jakiej wysokości pracownik nabywa prawo do tej premii.
W przypadku spełnienia tych konkretnych warunków przez pracownika pracodawca ma obowiązek wypłacenia premii, a niespełnienie tego świadczenia przez pracodawcę uprawnia pracownika do dochodzenia jej przed sądem.
Przykład
Pracodawca w regulaminie wynagradzania dokonał zapisu:
Pracownikowi przysługuje premia w wysokości:
- 50% wynagrodzenia zasadniczego w przypadku wykonania planu sprzedaży,
- 80% wynagrodzenia zasadniczego w przypadku przekroczenia planu sprzedaży o co najmniej 20%.
Przy takich konkretnych zapisach nie jest konieczne dodatkowe przyznanie pracownikowi tej premii przez pracodawcę lub inną wyznaczoną osobę (dyrektora, kierownika), aby nabrała charakteru roszczeniowego. W razie niewypłacenia premii regulaminowej pracownik ma możliwość dochodzenia jej przed sądem.
Najczęściej niewypłacenie premii lub pomniejszenie jej wysokości przez pracodawcę, a tym samym powstanie sporu między pracodawcą a pracownikiem wynika z negatywnej oceny pracy. Przykładowo: pracownik wykonał co prawda plan sprzedaży i nabył prawo do premii, jednak w danym miesiącu stawił się w pracy w stanie nietrzeźwym lub nienależycie wykonywał niektóre obowiązki. Pracodawca, chcąc wpłynąć na sposób wykonywania obowiązków pracowniczych, pozbawia pracownika premii lub też ogranicza jej wysokość.
Trzeba pamiętać, że taka sytuacja (pozbawienie lub pomniejszenie premii) jest dopuszczalna. Jednak w przepisach wewnątrzzakładowych lub w umowie o pracę należy jasno sprecyzować, jakie czynniki mogą wpłynąć na pomniejszenie premii lub jej całkowite pozbawienie. W razie braku takich zapisów pracownik, którego premii pozbawiono lub ograniczono jej wysokość, będzie miał roszczenie o dochodzenie tego świadczenia przed sądem.
Podstawa prawna:
- art. 105 Kodeksu pracy.
Orzecznictwo:
- wyrok SN z 20 lipca 2000 r. (I PKN 17/00, OSNP 2002/3/77),
- wyrok SN z 6 czerwca 2000 r. (I PKN 705/99; OSNP 2001/24/713).