Dyżur to pozostawanie przez pracownika poza normalnymi godzinami pracy w gotowości do jej wykonywania. Może być on pełniony w zakładzie pracy lub w innymi miejscu wyznaczonym przez pracodawcę, w szczególności w domu pracownika (art. 1515 § 1 i 3 k.p.).
Co do zasady czasu dyżuru nie wlicza się do czasu pracy. Wyjątek w tym zakresie stanowi sytuacja, w której podczas dyżuru pracownik wykonywał pracę. W takim przypadku czas efektywnej pracy jest pracą w godzinach nadliczbowych (wyrok SN z 31 stycznia 1978 r., I PRN 147/77).
Ogólnopolski Klub Kadrowego: Zmiany w prawie pracy i ubezpieczeniach społecznych 2012 >>
Niezależnie jednak od tego, czy pracownik w czasie dyżuru wykonywał pracę czy nie, dyżur powinien być tak zaplanowany, aby nie naruszał prawa pracownika do odpoczynku zarówno dobowego, tj. 11-godzinnego, jak i tygodniowego, tj. 35-godzinnego, obejmującego 11-godzinny odpoczynek dobowy (art. 1515 § 2 zdanie drugie k.p.). Kwestia ta powoduje w praktyce wiele problemów, szczególnie przy dyżurach pełnionych „pod telefonem” lub w godzinach nocnych, jak również przy dyżurach zlecanych pracownikom zatrudnionym w innych systemach niż podstawowy system czasu pracy.
Długość dyżuru
Aby prawidłowo stosować instytucję dyżuru pracowniczego, należy w pierwszej kolejności ustalić jego dopuszczalny czas trwania w odniesieniu do konkretnych pracowników.
Przepisy prawa pracy nie określają wprost maksymalnego czasu dyżuru. Jednak czas pełnienia dyżuru nie może naruszać prawa pracownika do dobowego i tygodniowego odpoczynku, tzn. czas pracy pracownika i czas dyżuru nie mogą przekraczać łącznie 13 godzin (24-godzinna doba pracownicza minus 11 godzin odpoczynku dobowego).
W konsekwencji długość dyżuru będzie zależała od wymiaru czasu pracy pracownika w danym dniu i może ulegać zmianie przede wszystkim w zależności od tego, czy dzień, w którym dyżur jest pełniony, jest dniem pracy pracownika czy dniem wolnym.
Przykład
Pracownik pracuje w podstawowym systemie czasu pracy od poniedziałku do piątku w godzinach od 8.00 do 16.00. Pracownik może więc pełnić dyżur od poniedziałku do piątku w godzinach 16.00 do 21.00 (po 5 godzin), w sobotę zaś (dniu wolnym) w godzinach od 8.00 do 21.00 (13 godzin). Godziny od 21.00 do 8.00 od poniedziałku do piątku stanowią okres dobowego odpoczynku, a od 21.00 w sobotę do 8.00 w poniedziałek – okres tygodniowego odpoczynku. W tych godzinach zlecenie dyżuru jest nielegalne.
Ponadto czas dopuszczalnego dyżuru jest różny w zależności od systemu czasu pracy, w którym pracownik pracuje – wraz ze wzrostem liczby godzin pracy pracownika maleje liczba godzin dopuszczalnego dyżuru w danej dobie pracowniczej.
Nieprawidłowe jest zatem zlecanie pracownikowi pełnienia dyżuru przez cały czas od chwili zakończenia przez niego pracy w jednym dniu pracy do chwili jej rozpoczęcia w następnym dniu pracy (tzw. dyżur ciągły). Taki dyżur nie gwarantuje bowiem pracownikowi prawa do odpoczynku.
Powyżej przedstawiona zasada doznaje ponadto modyfikacji w przypadku równoważnego systemu czasu pracy, w którym dopuszczalne jest przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy ponad 12 godzin (art. 136 i 137 k.p.). W takich przypadkach pracownikowi po każdym okresie wykonywania pracy w przedłużonym dobowym wymiarze czasu pracy należy w pierwszej kolejności udzielić czasu wolnego w wymiarze równym co najmniej liczbie przepracowanych godzin i dodatkowo zagwarantować odpoczynek tygodniowy (art. 136 § 2 k.p.). Dopiero po takim odpoczynku możliwe jest polecenie pracownikowi pełnienia dyżuru. Należy przy tym pamiętać, że czas, w którym miałby być pełniony dyżur, nie może stanowić czasu pracy pracownika, wynikającego z jego rozkładu czasu pracy. W takim przypadku bowiem pracownik nie będzie pełnił dyżuru, ale wykonywał swoją „normalną” pracę.
Harmonogram dyżurów
Planując dyżury w zakładzie pracy, pracodawca powinien wziąć pod uwagę przede wszystkim okresy odpoczynku przysługujące pracownikom, którzy mają pełnić dyżury.
Czytaj także: Jakie wynagrodzenie przysługuje pracownikowi za pracę podczas dyżuru >>
Jeśli dla wszystkich pracowników został ustalony ten sam rozkład czasu pracy i dodatkowo pracują oni w tym samym systemie czasu pracy, to może się okazać, że w określonej porze dnia (np. w godzinach od 21.00 do 8.00) żadnemu z pracowników nie będzie można zlecić pełnienia dyżuru. Okres odpoczynku każdego z tych pracowników będzie bowiem przypadał w tym samym okresie.
Dużo większą elastyczność w zakresie harmonogramu dyżurów zyskuje pracodawca ustalający pracownikom różny rozkład czasu pracy lub zatrudniający pracowników w różnych systemach czasu pracy, a także pracowników wykonujących pracę zmianową.
Przykład
Pracownikcy A, B i C wykonują pracę zmianową. Pracownik A pracuje w godzinach od 6.00 do 14.00, pracownik B – od 14.00 do 22.00, a pracownik C – od 22.00 do 6.00. Dyżury tych pracowników mogą być ustalone w następujący sposób: pracownik A – w godzinach od 14.00 do 19.00, pracownik B – od 22.00 do 3.00, pracownik C – od 6.00 do 11.00. W taki sposób pracodawca zyskał „podwójną” obsadę pracowników praktycznie przez całą dobę.
Dyżur pod telefonem
W harmonogramie dyżurów powinny być uwzględniane również dyżury „pod telefonem”.
Wbrew pozorom tego rodzaju dyżur nie jest jakąś szczególną kategorią dyżuru. Jest to dyżur pełniony zazwyczaj w domu pracownika, w stosunku do którego został określony sposób wezwania pracownika do wykonywania pracy lub sposób jej wykonywania (np. udzielanie telefonicznie wsparcia technicznego klientom pracodawcy).
Czas dyżuru nie może zatem naruszać okresów odpoczynku przysługujących pracownikowi. W szczególności nie może to być dyżur ciągły.
Dyżur nocny
Pracownicy często są zobowiązywani do pełnienia dyżuru w nocy. Legalność takiego dyżuru zależy od tego, czy noc przypadała na okres dobowego lub tygodniowego odpoczynku dla pracownika. Jeśli dyżur jest pełniony w nocy podczas okresu odpoczynku tygodniowego, to pracodawca nie może dzwonić do pracownika w nocy, zobowiązując go do wykonania obowiązków służbowych, a następnie polecić mu rozpoczęcia pracy o godzinie przewidzianej w rozkładzie czasu pracy.
Naruszenie zasad zlecania dyżuru
Kodeks pracy nie przewiduje dla pracodawcy szczególnych sankcji za naruszenie zasad zlecenia pracownikom dyżuru. W związku z tym, że instytucja dyżuru jest w istocie rzeczy regulacją dotyczącą czasu pracy, a przede wszystkim okresów odpoczynku, należy w tym względzie stosować przepisy prawa pracy odnoszące się do naruszenia przez pracodawcę przepisów o czasie pracy.
Podstawa prawna:
- art. 133, art. 136 § 2, art. 137, 1515 Kodeksu pracy.
Orzecznictwo:
- wyrok SN z 31 stycznia 1978 r. (I PRN 147/77, OSNC 1978/7/126).