Pracownik może przez swoje działanie (lub zaniechanie) wykonywane w ramach stosunku pracy wyrządzić szkodę samemu pracodawcy lub osobie trzeciej. Przez osobę trzecią rozumie się także innego pracownika tego samego pracodawcy. W pierwszym przypadku, tj. w razie wyrządzenia szkody pracodawcy, odpowiedzialność wobec bezpośredniego pokrzywdzonego będzie ponosić wyłącznie pracownik, jednak w drugim przypadku - tylko pracodawca. Wydawać by się mogło, że w tym ostatnim przypadku również pracownik powinien być wyłącznie odpowiedzialny. Jednak regulacje Kodeksu pracy wprowadzające w tym przypadku odpowiedzialność pracodawcy mają na celu ochronę osoby trzeciej oraz ochronę pracownika. Po pierwsze, poszkodowana osoba trzecia nie będzie musiała poszukiwać (ustalać danych personalnych) pracownika, który wyrządził jej szkodę (co w niektórych przypadkach może okazać się niełatwe), gdyż będzie mogła od razu zwrócić się do pracodawcy i od niego dochodzić odszkodowania (jest to o wiele wygodniejsze, gdyż pracodawca może podlegać odpowiedniemu ubezpieczeniu lub być po prostu bardziej wypłacalny niż jego pracownik). Po drugie, ustawodawca wychodzi z założenia, że to na pracodawcy spoczywa ryzyko prowadzenia działalności i tym samym ryzyko odpowiedzialności za swojego pracownika.
Podmiot odpowiedzialny
W razie wyrządzenia przez pracownika przy wykonywaniu przez niego obowiązków pracowniczych szkody osobie trzeciej zobowiązany do naprawienia szkody jest wyłącznie pracodawca (art. 120 k.p.). Analizując brzmienie art. 120 k.p., należy wskazać, że odpowiedzialność pracodawcy powstaje wobec osoby trzeciej, jeśli pracownik wyrządzi jej szkodę w ramach wykonywania przez niego obowiązków pracowniczych. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na wyrok Sądu Najwyższego z 5 maja 1998 r. (I CKU 110/97), z którego wynika, iż „art. 120 § 1 k.p. stanowi, że w razie wyrządzenia szkody przez pracownika przy wykonywaniu przez niego obowiązków pracowniczych osobie trzeciej, zobowiązany do naprawienia szkody jest wyłącznie pracodawca (...). Obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przez pracownika osobie trzeciej nie obciąża zakładu pracy, gdy wyrządzenie tej szkody nastąpiło jedynie przy sposobności zatrudnienia w zakładzie pracy, tj. nie przy wykonywaniu powierzonych pracownikowi zadań w stosunku pracy”.
Pojęcie szkody
Co do zasady przyjmuje się, że pracownik wyrządza szkodę przy wykonywaniu swoich obowiązków pracowniczych wówczas, gdy szkoda ta pozostaje w normalnym, funkcjonalnym związku przyczynowym z powierzonymi mu czynnościami, które podjął w ramach wykonywania zadań związanych z przedmiotem działalności pracodawcy (dokonanie kradzieży w remontowanym przez pracownika mieszkaniu, który został zatrudniony przez pracodawcę trudniącego się remontami, nie pozostaje w normalnym funkcjonalnym związku przyczynowym).
Odpowiedzialność pracownika
Jednocześnie należy podkreślić, że odpowiedzialność pracodawcy wobec osoby trzeciej nie oznacza, że pracownik unika odpowiedzialności za wyrządzoną przez siebie szkodę. Fakt odpowiedzialności pracodawcy wobec osoby trzeciej nie wyklucza odpowiedzialności pracownika wobec pracodawcy. Odpowiedzialność pracownika ma jedynie charakter wewnętrzny i skierowana jest wobec pracodawcy, nie zaś osoby trzeciej, której wyrządził szkodę. Zakres tej odpowiedzialności jest różny, zależnie od tego, czy pracownik wyrządził szkodę umyślnie czy też nieumyślnie. W przypadku nieumyślnego wyrządzenia szkody odszkodowanie należne pracodawcy ustala się co prawda w wysokości wyrządzonej szkody (w wysokości zapłaconego przez pracodawcę odszkodowania), jednak nie może ono przewyższać kwoty 3-miesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody (art. 120 w zw. z art. 119 k.p.). Natomiast w sytuacji wyrządzenia przez pracownika szkody osobie trzeciej z winy umyślnej, pracownik będzie zobowiązany do zwrócenia odszkodowania pracodawcy w pełnej wysokości (art. 122 k.p.). Co więcej obowiązek naprawienia szkody w pełnej wysokości oznacza bardzo szeroki zakres odpowiedzialności pracownika, gdyż pracownik będzie ponosić odpowiedzialność nie tylko za rzeczywiste straty pracodawcy, lecz także za utracone przez pracodawcę korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono.
Należy jednocześnie pamiętać, że pracodawca będzie mógł dochodzić naprawienia szkody od swojego pracownika (zwrócić się z roszczeniem regresowym) dopiero wtedy, gdy sam naprawi szkodę osobie trzeciej. Co więcej, od tego dnia liczony będzie bieg terminu przedawnienia roszczenia regresowego pracodawcy wobec pracownika. Problemem tym zajął się Sąd Najwyższy, który w wyroku z 16 września 1997 r. (I PKN 261/97) stwierdził, że „roszczenie regresowe pracodawcy w stosunku do pracownika, który przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych wyrządził szkodę osobie trzeciej, powstaje z chwilą zaspokojenia przez pracodawcę roszczeń osoby trzeciej. Termin przedawnienia roszczenia regresowego pracodawcy liczy się od chwili naprawienia szkody, a nie od chwili jej wyrządzenia przez pracownika”.
Jeżeli naprawienie szkody następuje na podstawie ugody między pracodawcą i pracownikiem, wysokość odszkodowania może być obniżona przy uwzględnieniu wszystkich okoliczności sprawy, a w szczególności stopnia winy pracownika i jego stosunku do obowiązków pracowniczych (art. 121 k.p.). Właściwie należy przyjąć, że wobec pracownika, który wyrządził szkodę umyślnie, nie ma zastosowania powyższa regulacja (bada się stopień winy pracownika). Ponadto obniżenie wysokości odszkodowania nie jest automatyczne, ma charakter uznaniowy (w razie sporu decyduje sąd).
Warto także pamiętać, że odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną pracodawcy-użytkownikowi przez pracownika tymczasowego zgodnie z zasadami omówionymi powyżej ponosi agencja pracy tymczasowej. Podstawa tej odpowiedzialności wynika z ustawy z 9 lipca 2003 r. o zatrudnianiu pracowników tymczasowych. Agencja pracy tymczasowej jest obowiązana do naprawienia szkody wyrządzonej pracodawcy-użytkownikowi przez pracownika tymczasowego przy wykonywaniu pracy tymczasowej na zasadach i w granicach obowiązujących pracownika zgodnie z przepisami o odpowiedzialności materialnej pracowników.
Podstawa prawna:
- art. 120, 121 Kodeksu pracy,
- art. 19 ustawy z 9 lipca 2003 r. o zatrudnianiu pracowników tymczasowych (DzU nr 166, poz. 1608 ze zm.),
- wyroki Sądu Najwyższego:
- z 5 maja 1998 r., I CKU 110/97 (niepubl.),
- z 16 września 1997 r., I PKN 261/97 (OSNP 1998/18/535).