Warunki nabywania prawa do świadczeń rodzinnych (zasiłku rodzinnego, dodatków do zasiłku, świadczeń opiekuńczych, zapomogi wypłacanej przez gminy, jednorazowej zapomogi z tytułu urodzenia się dziecka) regulują przepisy ustawy z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (j.t. Dz.U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992 z późn.zm.), zwanej dalej ustawą. Przepisy ustawy określają także zasady ustalania, przyznawania i wypłacania tych świadczeń. W Dz.U. z 2008 r. Nr 223, poz. 1456 została opublikowana ustawa z 17 października 2008 r. o zmianie ustawy o świadczeniach rodzinnych. Jedną z ważniejszych zmian wprowadzonych ustawą nowelizującą jest dostosowanie dotychczasowych przepisów regulujących świadczenia rodzinne do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 23 października 2007 r. (sygn. akt P 28/07). W celu wyeliminowania wątpliwości interpretacyjnych, nowela ustawy wprowadza także zmiany o charakterze doprecyzowującym i systematyzującym.
Prawo do świadczeń uzależnionych od niepełnosprawności
Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 23 października 2007 r. orzekł, że art. 24 ust. 2 ustawy o świadczeniach rodzinnych - w zakresie, w jakim stanowi, że w „wypadku wniosku o przyznanie zasiłku pielęgnacyjnego osobie niepełnosprawnej w wieku powyżej 16 lat, legitymującej się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności uzyskanym w wyniku rozpoznania przez wojewódzki zespół do spraw orzekania o niepełnosprawności jej odwołania od orzeczenia powiatowego zespołu do spraw orzekania o niepełnosprawności, prawo do świadczeń rodzinnych ustala się począwszy od miesiąca, w którym wpłynął wniosek” - jest niezgodny z art. 2 w związku z art. 69 Konstytucji. W związku z powyższym, znowelizowany art. 24 ustawy wprowadza szczególne zasady nabywania prawa do zasiłku pielęgnacyjnego oraz innych świadczeń uzależnionych od niepełnosprawności. Zgodnie z dokonaną nowelizacją, jeżeli osoba w okresie trzech miesięcy od wydania orzeczenia o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności złoży wniosek o ustalenie prawa do zasiłku pielęgnacyjnego - prawo do zasiłku pielęgnacyjnego ustala się począwszy od miesiąca, w którym wpłynął wniosek o ustalenie niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności. W przypadku utraty ważności orzeczenia o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności i ponownego ustalenia niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności stanowiącego kontynuację poprzedniego orzeczenia - prawo do świadczeń rodzinnych uzależnionych od niepełnosprawności ustala się od pierwszego dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym upłynął termin ważności poprzedniego orzeczenia, jeżeli osoba spełnia warunki uprawniające do nabycia tych świadczeń oraz złożyła odpowiedni wniosek. Chodzi tutaj o wniosek o ustalenie:
• niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności w terminie miesiąca od dnia utraty ważności poprzedniego orzeczenia i
• prawa do świadczeń rodzinnych uzależnionych od niepełnosprawności w terminie trzech miesięcy od dnia wydania orzeczenia.
W nowym art. 24a ustawy znalazły się przepisy dotyczące uzupełniania dokumentacji. Odnoszą się one do wszystkich świadczeń rodzinnych, a więc także mogą mieć zastosowanie do zasiłku pielęgnacyjnego i innych świadczeń uzależnionych od niepełnosprawności, gdy strona złoży wniosek do urzędu gminy bez właściwej dokumentacji. Jak stanowi art. 24a ustawy, w przypadku złożenia nieprawidłowo wypełnionego wniosku podmiot realizujący świadczenia wzywa pisemnie osobę ubiegającą się o świadczenia do poprawienia lub uzupełnienia wniosku w terminie 14 dni od dnia otrzymania wezwania. Gdy osoba złoży wniosek bez wymaganych dokumentów, podmiot realizujący świadczenia przyjmuje wniosek i wyznacza termin nie krótszy niż 14 dni i nie dłuższy niż 30 dni na uzupełnienie brakujących dokumentów. Niezastosowanie się do wezwania w obu sytuacjach skutkuje pozostawieniem wniosku bez rozpatrzenia.
Natomiast gdy przyczyną niedostarczenia wymaganego dokumentu przez osobę składającą wniosek jest niewydanie dokumentu przez właściwą instytucję w ustawowo określonym (w odrębnych przepisach) terminie oraz jeżeli osoba ta może to udokumentować, świadczenia przysługują począwszy od miesiąca, w którym wniosek został złożony
Nowy okres zasiłkowy
Przepisy ustawy nowelizującej zmieniają definicję okresu zasiłkowego. Roczny okres zasiłkowy ma się rozpoczynać 1 listopada, a kończyć 31 października roku następnego. Trwający od 1 września 2008 r. okres zasiłkowy, na mocy przepisów przejściowych zostaje przedłużony do 31 października 2009 r.
Ponadto - jak wskazuje zmieniony art. 26 ustawy - świadczenia rodzinne wypłaca się nie później niż do ostatniego dnia miesiąca, za który przyznane zostało świadczenie rodzinne. W przypadku złożenia wniosku w sprawie ustalenia prawa do świadczeń rodzinnych po 10 dniu miesiąca, świadczenia rodzinne za dany miesiąc wypłaca się najpóźniej do ostatniego dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym złożono wniosek.
Wnioski w sprawie ustalenia prawa do świadczeń rodzinnych na nowy okres zasiłkowy są przyjmowane od 1 września. Jeżeli osoba ubiegająca się o świadczenia rodzinne na nowy okres zasiłkowy złoży wniosek wraz z dokumentami do 30 września, to ustalenie prawa do świadczeń rodzinnych oraz wypłata świadczeń przysługujących za miesiąc listopad następuje do 30 listopada. Z kolei, gdy osoba ubiegająca się o świadczenia rodzinne na nowy okres zasiłkowy złoży wniosek wraz z dokumentami w okresie od 1 października do 30 listopada - ustalenie prawa do świadczeń rodzinnych oraz wypłata świadczeń przysługujących za miesiąc listopad następuje do 31 grudnia.
Jeszcze inaczej przedstawia się sprawa ze złożeniem wniosku o dodatek z tytułu urodzenia dziecka. Otóż wniosek o ten dodatek powinien zostać złożony do ukończenia przez dziecko pierwszego roku życia. Przepisy ustawy zobowiązują podmiot realizujący świadczenia rodzinne do poinformowania osoby ubiegające się o świadczenia rodzinne o terminach składania stosownych wniosków.
#[BREAK]#
Nienależnie pobrane świadczenia
Zmiany w art. 30 ustawy polegają m.in. na rozszerzeniu katalogu nienależnie pobranych świadczeń. Za nienależnie pobrane świadczenia rodzinne obecne przepisy ustawy o świadczeniach rodzinnych uznają świadczenia rodzinne:
• wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń rodzinnych albo wstrzymanie wypłaty świadczeń rodzinnych w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca te świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania;
• przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą te świadczenia;
• wypłacone w przypadku, o którym mowa w art. 23a ust. 5 ustawy, za okres od dnia, w którym osoba stała się uprawniona do świadczeń rodzinnych w innym państwie w związku ze stosowaniem przepisów o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, do dnia wydania decyzji o uchyleniu decyzji przyznającej świadczenia rodzinne;
• przyznane na podstawie decyzji, której następnie stwierdzono nieważność z powodu jej wydania bez podstawy prawnej lub z rażącym naruszeniem prawa albo świadczenie rodzinne przyznane na podstawie decyzji, która została następnie uchylona w wyniku wznowienia postępowania i osobie odmówiono prawa do świadczenia rodzinnego.
Osoba, która pobrała nienależnie ww. świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu łącznie z ustawowymi odsetkami na rachunek bankowy wskazany przez organ właściwy. Odsetki są naliczane od pierwszego dnia miesiąca następującego po dniu wypłaty świadczeń rodzinnych do dnia spłaty. Organ właściwy, który wydał decyzję w sprawie nienależnie pobranych świadczeń rodzinnych, może umorzyć kwotę nienależnie pobranych świadczeń rodzinnych łącznie z odsetkami w całości lub w części, odroczyć termin płatności albo rozłożyć na raty, jeżeli zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności dotyczące sytuacji rodziny. W przypadku zwrotu nienależnie pobranych świadczeń rodzinnych w formie czeku, nie realizuje się czeku, gdy kwota zwrotu jest niższa niż koszty obsługi czeku.
Należy zauważyć, że należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń rodzinnych ulegają przedawnieniu z upływem 3 lat, licząc od dnia, w którym decyzja ustalająca te należności stała się ostateczna. Bieg przedawnienia przerywa: odroczenie terminu płatności należności, rozłożenie spłaty należności na raty i każda inna czynność zmierzająca do ściągnięcia należności, jeżeli o czynności tej dłużnik został zawiadomiony. Jeżeli od terminu nienależnie pobranych świadczeń upłynęło więcej niż 10 lat - nie jest wydawana decyzja o ich zwrocie. Kwoty nienależnie pobranych świadczeń rodzinnych ustalone ostateczną decyzją podlegają potrąceniu z wypłacanych świadczeń rodzinnych. Nienależnie pobrane świadczenia rodzinne podlegają egzekucji w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.
Dodatki do zasiłku rodzinnego
Do zasiłku rodzinnego przysługują następujące dodatki: z tytułu urodzenia dziecka, opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego, samotnego wychowywania dziecka, wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej, kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego, rozpoczęcia roku szkolnego, podjęcia przez dziecko nauki w szkole poza miejscem zamieszkania. 6 grudnia 2008 r. została uchwalona przez Sejm ustawa o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 237, poz. 1654). Artykuł 7 tej ustawy wprowadza zmiany w przyznawaniu dodatku z tytułu urodzenia dziecka, dodatku z tytułu opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego oraz w jednorazowej zapomodze z tytułu urodzenia się dziecka.
Dodatek z tytułu urodzenia dziecka
Jednorazowy dodatek z tytułu urodzenia dziecka w wysokości 1 000 zł przysługuje matce lub ojcu albo opiekunowi prawnemu dziecka. O przyznanie tego dodatku może ubiegać się także opiekun faktyczny dziecka w wieku do ukończenia przez dziecko pierwszego roku życia, jeżeli dodatek nie został przyznany rodzicom lub opiekunowi prawnemu dziecka. W przypadku wystąpienia o przysposobienie więcej niż jednego dziecka lub urodzenia więcej niż jednego dziecka podczas jednego porodu - dodatek przysługuje na każde dziecko. Przepisy ustawy z 6 grudnia wprowadzają dodatkowy wymóg, który powinna spełnić kobieta ubiegająca się o przyznanie tego dodatku: pozostawania pod opieką medyczną nie później niż od 10 tygodnia ciąży do porodu. Pozostawanie pod opieką medyczną potwierdza się zaświadczeniem lekarskim. Minister właściwy do spraw zdrowia - w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zabezpieczenia społecznego - określi, w drodze rozporządzenia, formę opieki medycznej, oraz odpowiedni wzór zaświadczenia. Wymóg ten nie będzie miał zastosowania do osób będących prawnymi lub faktycznymi opiekunami dziecka.
Dodatek z tytułu opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego
Dodatek ten w wysokości 400 zł miesięcznie przysługuje matce lub ojcu, opiekunowi faktycznemu dziecka albo opiekunowi prawnemu dziecka (jeżeli dziecko pozostaje pod jego faktyczną opieką), uprawnionemu do urlopu wychowawczego, nie dłużej jednak niż przez okres:
• 24 miesięcy kalendarzowych;
• 36 miesięcy kalendarzowych (jeżeli sprawuje opiekę nad więcej niż jednym dzieckiem urodzonym podczas jednego porodu);
• 72 miesięcy kalendarzowych (jeżeli sprawuje opiekę nad dzieckiem legitymującym się orzeczeniem o niepełnosprawności albo o znacznym stopniu niepełnosprawności).
Dodatek przysługujący za niepełne miesiące kalendarzowe wypłaca się w wysokości 1/30 dodatku miesięcznego za każdy dzień. Kwotę dodatku przysługującą za niepełny miesiąc zaokrągla się do 10 groszy w górę. W przypadku równoczesnego korzystania z urlopu wychowawczego przez oboje rodziców lub opiekunów prawnych dziecka, przysługuje jeden dodatek.
Obywatelom państw członkowskich Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego do okresu zatrudnienia wymaganego do nabycia prawa do dodatku zalicza się okres zatrudnienia na terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego
Od 1 stycznia 2009 r. dodatek tytułu z opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego nie przysługuje osobie uprawnionej, jeżeli:
• bezpośrednio przed uzyskaniem prawa do urlopu wychowawczego pozostawała w stosunku pracy przez okres krótszy niż 6 miesięcy;
• podjęła lub kontynuuje zatrudnienie lub inną pracę zarobkową, która uniemożliwia sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego;
• dziecko zostało umieszczone w placówce zapewniającej całodobową opiekę, w tym w specjalnym ośrodku szkolno-wychowawczym, i korzysta w niej z całodobowej opieki przez więcej niż 5 dni w tygodniu, z wyjątkiem dziecka przebywającego w zakładzie opieki zdrowotnej, oraz w innych przypadkach zaprzestania sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem;
• w okresie urlopu wychowawczego korzysta z zasiłku macierzyńskiego.
Jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka
W myśl znowelizowanego art. 15b ustawy o świadczeniach rodzinnych, matce lub ojcu dziecka, opiekunowi prawnemu albo opiekunowi faktycznemu dziecka (niezależnie od wysokości dochodów) przyznawana jest jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka. Wynosi ona 1000 zł na jedno dziecko. Wniosek o wypłatę jednorazowej zapomogi składa się w terminie 12 miesięcy od dnia narodzin dziecka, a w przypadku gdy wniosek dotyczy dziecka objętego opieką prawną, opieką faktyczną albo dziecka przysposobionego - w terminie 12 miesięcy od dnia objęcia dziecka opieką albo przysposobienia nie później niż do ukończenia przez dziecko 18. roku życia. Wniosek złożony po terminie organ właściwy (wójt, burmistrz lub prezydent miasta właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o świadczenie rodzinne lub otrzymującej świadczenie rodzinne) pozostawia bez rozpoznania. Jednorazowa zapomoga nie będzie przysługiwała, jeżeli członkowi rodziny przysługuje za granicą świadczenie z tytułu urodzenia dziecka (chyba że przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego lub dwustronne umowy o zabezpieczeniu społecznym stanowią inaczej). Dodatkowym wymogiem do przyznania jednorazowej zapomogi (podobnie jak przy ubieganiu się o dodatek z tytułu urodzenia dziecka) jest pozostawanie kobiety pod opieką medyczną nie później niż od 10 tygodnia ciąży do porodu.