Ochrona szczególna czasu pracy – oznacza zakaz zatrudniania określonych grup pracowników w wymiarze przekraczającym 8 godzin na dobę, w równoważnym czasie pracy we wszystkich jego odmianach, w czasie pracy w ruchu ciągłym lub przy pracach, które nie mogą być wstrzymane ze względu na konieczność ciągłego zaspokajania potrzeb ludności, oraz w czasie pracy w skróconym tygodniu pracy lub czasie pracy weekendowej.
Zakaz przekraczania 8-godzinnej dobowej normy czasu pracy ustanowiony został ze względu na przyczynę dotyczącą:
- pracodawcy – tzn. w razie przekroczenia na danym stanowisku najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia (określonych na podstawie wskaźników czynników szkodliwych dla zdrowia wskazanych w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy – DzU nr 217, poz. 1833 ze zm.),
- pracownika – tzn. w przypadku ciąży pracownicy lub sprawowania opieki nad dzieckiem do lat 4.
Analogiczny zakaz dotyczy również pracownika młodocianego.
Natomiast zakaz przekraczania 8-godzinnej normy dobowej i 40-godzinnej normy tygodniowej odnosi się też do pracownika niepełnosprawnego z zastrzeżeniem, że w przypadku gdy jest to osoba niepełnosprawna zaliczona do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, czas pracy nie może przekraczać 7 godzin na dobę i 37 godzin tygodniowo. Od tej reguły istnieje jednak odstępstwo, tj. zakaz nie obowiązuje w stosunku do osoby zatrudnionej przy pilnowaniu oraz na wniosek pracownika, gdy lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne lub w razie jego braku – lekarz sprawujący opiekę nad pracownikiem wyrazi na to zgodę.
Wspomniane zakazy mają charakter bezwzględny (nie wolno stosować wymiaru przekraczającego 8 godzin bez względu na to, czy pracownicy wyrażą zgodę na przekroczenie tego wymiaru czy też nie). Nie dotyczy to jedynie zakazu dotyczącego pracownicy (pracownika) sprawującej opiekę nad dzieckiem do lat 4. Zakaz może być uchylony w przypadku wyrażenia zgody przez pracownika na zatrudnianie go w rozkładach czasu pracy dopuszczających przekroczenie 8-godzinnej normy dobowej. Ponieważ przepisy prawa pracy nie określają formy, w jakiej zgoda ta powinna być wyrażona, przyjmuje się, że każda forma jest dopuszczalna – do celów dowodowych postuluje się dla tego typu czynności formę pisemną.
Jeżeli pracodawca uzyska wiadomość co do okoliczności, że jego pracownica jest w ciąży, niezwłocznie powinien zaprzestać jej zatrudniania w wymiarze ponad 8 godzin na dobę. Dotyczy to również sytuacji powzięcia wiadomości o stwierdzeniu wystąpienia w zakładzie przekroczenia wskaźnika dopuszczalnej wartości czynnika, którego oddziaływanie na pracowników może spowodować ujemne zmiany w ich stanie zdrowia. W przypadku pracowników opiekujących się dzieckiem od ukończenia przez nie 4. roku życia zakaz wiąże pracodawcę od chwili złożenia przez nich oświadczenia o niekorzystaniu z przysługującego im uprawnienia.
Ponieważ oboje rodzice mogą sprawować opiekę nad dzieckiem, zakaz zatrudniania pracowników opiekujących się dzieckiem do lat 4 odnosi się zarówno do pracownicy, jak i pracownika. Jeżeli oboje rodzice lub opiekunowie są zatrudnieni, odnosi się on do jednego z nich.
Za czas nieprzepracowany w związku z tym zakazem pracownicy zachowują prawo do wynagrodzenia, przy którego wyliczeniu stosuje się zasady obowiązujące przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop, przy czym składniki wynagrodzenia określane w wysokości przeciętnej oblicza się z miesiąca, w którym przypadło zwolnienie od pracy lub okres niewykonywania pracy.