Prace społecznie użyteczne – to forma aktywizacji bezrobotnych – jeden z instrumentów rynku pracy.
Prace społecznie użyteczne to prace wykonywane przez bezrobotnych bez prawa do zasiłku na skutek skierowania przez starostę. Organizowane są w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej, organizacjach lub instytucjach statutowo zajmujących się pomocą charytatywną lub na rzecz społeczności lokalnej.
Przepisy nie wprowadzają ograniczenia czasowego w celu realizacji tych prac. Prace społecznie użyteczne mogą być więc wykonywane cały rok i dłużej. Osoba bezrobotna, która bez uzasadnionej przyczyny odmówiła przyjęcia propozycji wykonywania prac społecznie użytecznych, zostaje pozbawiona statusu bezrobotnego na okres 90 dni.
Osoba wykonująca prace społecznie użyteczne jest objęta ubezpieczeniem zdrowotnym (z tytułu posiadania statusu osoby bezrobotnej) oraz ubezpieczeniem wypadkowym.
Za organizację prac społecznie użytecznych odpowiedzialna jest gmina, która do 31 stycznia każdego roku przyjmuje roczny plan potrzeb w zakresie wykonywania tych prac i przesyła go właściwemu miejscowo staroście i kierownikowi ośrodka pomocy społecznej. Plan ten określa w szczególności: rodzaje prac społecznie użytecznych, liczbę godzin wykonywania prac społecznie użytecznych oraz liczbę bezrobotnych bez prawa do zasiłku dla bezrobotnych korzystających ze świadczeń z pomocy społecznej, którzy mogą być skierowani do wykonywania prac społecznie użytecznych.
Na wniosek gminy starosta może skierować bezrobotnego bez prawa do zasiłku korzystającego ze świadczeń z pomocy społecznej do wykonywania prac społecznie użytecznych w miejscu zamieszkania lub pobytu w wymiarze do 10 godzin w tygodniu. Osoby bezrobotne kierowane do wykonywania prac nie są kierowane na badania lekarskie na zasadach dotyczących pracowników w celu ustalenia przeciwwskazań zdrowotnych do wykonywania tych prac.
Wykonywanie prac społecznie użytecznych odbywa się na podstawie porozumienia zawartego między starostą a gminą, na której rzecz prace będą wykonywane.
Przy przydziale takich prac uwzględnia się wiek bezrobotnego bez prawa do zasiłku, stan jego zdrowia oraz – w miarę możliwości – posiadane kwalifikacje.
Gmina lub podmiot, w którym są organizowane prace społecznie użyteczne, zapoznaje bezrobotnego bez prawa do zasiłku z przepisami dotyczącymi bezpieczeństwa i higieny pracy. Podczas wykonywania tego typu prac bezrobotni powinni mieć zapewnione bezpieczne i higieniczne warunki pracy oraz przestrzeganie przepisów prawa pracy dotyczących wykonywania przez kobiety prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia.
Bezrobotnemu nieposiadającemu prawa do zasiłku przysługuje świadczenie w wysokości nie niższej niż 7,10 zł (kwota ta podlega corocznej waloryzacji) za każdą godzinę wykonywania prac społecznie użytecznych, wypłacane w okresach miesięcznych z dołu. Świadczenie nie przysługuje za okres niewykonywania pracy, w tym za okres udokumentowanej niezdolności do pracy.
Starosta refunduje gminie ze środków Funduszu Pracy do 60% minimalnej kwoty świadczenia przysługującego bezrobotnemu. Przekazuje też właściwemu kierownikowi ośrodka pomocy społecznej w terminie do 10. dnia każdego miesiąca za miesiąc poprzedni wykaz bezrobotnych bez prawa do zasiłku, którzy zostali skierowani do wykonywania prac społecznie użytecznych lub odmówili przyjęcia propozycji ich wykonywania.
Gmina lub podmiot, w którym są organizowane prace społecznie użyteczne, niezwłocznie zawiadamia starostę i właściwego kierownika ośrodka pomocy społecznej w przypadku, gdy bezrobotny bez prawa do zasiłku:
- nie zgłosi się do wykonywania prac społecznie użytecznych,
- nie podejmie przydzielonej mu pracy społecznie użytecznej,
- opuści miejsce wykonywania prac społecznie użytecznych,
- naruszy porządek i dyscyplinę w miejscu wykonywania pracy społecznie użytecznej.
Podmiotu, który wypłaca świadczenie pieniężne z tytułu wykonywania prac społecznie użytecznych i osoby bezrobotnej nie łączy żadna umowa. Od dochodów podmiot wypłacający oraz osoba otrzymująca wynagrodzenie nie odprowadzają miesięcznych zaliczek na podatek dochodowy. Przychody w formie świadczeń wypłacanych bezrobotnym skierowanym do wykonywania prac społecznie użytecznych są wolne od podatku. Jednak po zakończeniu roku kalendarzowego osoba bezrobotna będzie musiała samodzielnie dokonać rozliczenia podatku.