Przestępstwo przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową – oznacza czyn regulowany przepisami Kodeksu karnego, zabroniony i zagrożony odpowiednią karą.
Przestępstwo przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową należy odróżnić od wykroczenia przeciwko prawom pracowników, które normowane są głównie w przepisach Kodeksu pracy. Przestępstwem objęty jest też zasadniczo szerszy krąg osób, ponieważ do kategorii osób chronionych zalicza się nie tylko pracowników, ale również osoby zatrudnione na podstawie umów cywilnoprawnych.
Kodeks karny wyróżnia 4 typy przestępstw:
- złośliwie lub uporczywie naruszanie praw pracownika wynikających ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego,
- niezgłoszenie danych do ubezpieczenia społecznego lub zgłoszenie nieprawdziwych danych,
- narażenie pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu,
- niezawiadomienie o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej.
Złośliwe lub uporczywe naruszanie praw pracownika. Prawa wyrażone w przepisie będą chronione bez względu na to, czy doszło po stronie pracownika do wyrządzenia szkody majątkowej czy niemajątkowej. Przedmiotem ochrony objęte są prawa wynikające wprost ze stosunku pracy bez względu na podstawę zatrudnienia lub ubezpieczenia społecznego. Ich źródłem mogą być uprawnienia wskazane w Kodeksie pracy i Konstytucji RP, a także w innych przepisach, szczególnie pragmatykach służbowych (np. Karcie Nauczyciela) oraz układach zbiorowych pracy.
Naruszenie praw musi cechować złośliwość lub uporczywość. Z drugiej strony nie każde złośliwe i uporczywe naruszanie praw pracownika będzie uznane za przestępstwo w rozumieniu Kodeksu karnego. Niekiedy może być kwalifikowane jako wykroczenie.
Przestępstwo objęte dyspozycją tego przepisu chroni także prawa wynikające z ubezpieczenia społecznego.
Dobrem chronionym jest też uprawnienie byłego pracownika, któremu został wypowiedziany stosunek pracy lub został on rozwiązany bez wypowiedzenia – do ponownego przyjęcia do pracy, jeżeli tak orzekł właściwy organ – sąd pracy. W przypadku tego przestępstwa możemy mieć do czynienia z dwoma sytuacjami: z jednej strony – pracownikowi została wypowiedziana umowa o pracę, która uległa już rozwiązaniu. Następnie pracownik wystąpił do sądu z żądaniem przywrócenia do pracy w związku z nieuzasadnionym lub naruszającym przepisy o wypowiadaniu umów o pracę wypowiedzeniem, a sąd orzekł o przywróceniu (art. 45 § 1 k.p.), z drugiej strony – z pracownikiem została rozwiązana umowa o pracę bez wypowiedzenia. Pracownik wystąpił do sądu z żądaniem przywrócenia do pracy, powołując się na fakt, że rozwiązanie umowy nastąpiło z naruszeniem przepisów o rozwiązywaniu umów o pracę w tym trybie, a sąd orzekł o przywróceniu do pracy (art. 56 § 1 k.p.).
Odpowiedzialna z mocy przepisu będzie także osoba wykonująca czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, która będąc zobowiązana orzeczeniem sądu do wypłaty wynagrodzenia za pracę lub innego świadczenia ze stosunku pracy, obowiązku tego nie wykonuje.
Ponieważ odnowa stosunku pracy na podstawie orzeczenia sądowego przywracającego do pracy następuje dopiero po zaistnieniu dodatkowego warunku, jakim jest zgłoszenie przez pracownika gotowości do niezwłocznego podjęcia pracy w ciągu 7 dni od przywrócenia do pracy (lub po tym terminie – jeżeli jego przekroczenie nastąpiło z przyczyn niezależnych od pracownika), a nie na podstawie samego orzeczenia sądu, po jego uprawomocnieniu, należy przyjąć, że to przestępstwo zostaje popełnione dopiero wtedy, gdy pracownik zgłasza w ustawowym terminie gotowość do podjęcia pracy, a osoba wykonująca czynności zakresu prawa pracy utrudnia mu to przez odmowę ponownego przyjęcia do pracy.
Przestępstwo to może być popełnione wyłącznie umyślnie i tylko w zamiarze bezpośrednim. Działanie sprawcy przestępstwa musi się charakteryzować także determinacją i pełną świadomością.
Na gruncie przepisu sprawcą może być wyłącznie osoba wykonująca czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, tzn. pracodawca lub osoba działająca w jego imieniu, tj. zawsze osoba fizyczna.
Przestępstwo zagrożone jest sankcją w postaci kary grzywny, karty ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności.
Sąd skazując za popełnienie tego przestępstwa, może orzec również środek karny w postaci zakazu prowadzenia działalności gospodarczej.
Przestępstwo ścigane jest z oskarżenia publicznego z urzędu. Tym samym może nastąpić bez zgody, a nawet wiedzy pracownika. Nie jest również wymagany żaden dodatkowy wniosek o ściganie pokrzywdzonego pracownika w tej sprawie.
Niezgłoszenie do ubezpieczenia społecznego. Przepisy gwarantują osobom wykonującym pracę zarobkową prawo do otrzymywania świadczeń z ubezpieczenia społecznego w przewidzianej przepisami ubezpieczeniowymi wysokości. Przestępstwo to może więc polegać na: niezgłoszeniu wymaganych danych (a także niezawiadomieniu o zmianie danych) albo zgłoszeniu danych nieprawdziwych (a także przedstawieniu nieprawdziwych informacji o zmianach danych) mających wpływ na prawo do świadczeń albo na ich wysokość. O istocie tego przestępstwa świadczy okoliczność, że dane zgłoszone przez pracodawcę mają realny wpływ na prawo do świadczeń i ich wysokość w przyszłości. Przestępstwo będzie miało również miejsce w sytuacji, gdy zostanie niedotrzymany termin 7 dni na zgłoszenie do ubezpieczenia albo zmian w zgłoszeniu, liczony od zajścia okoliczności uzasadniających zgłoszenie.
Przestępstwo to może być popełnione tylko umyślnie z zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym.
Podmiotem odpowiedzialnym za jego popełnienie może być wyłącznie osoba, na której ciąży obowiązek zgłoszenia określonych danych, mających wpływ na ustalenie prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz wysokość tych świadczeń. Będzie to zatem płatnik, jeżeli:
- jeżeli ciąży na nim obowiązek zgłoszenia innych osób lub innej osoby (przyjmuje się, że nie popełnia przestępstwa osoba uprawniona do uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego, nawet jeśli na niej ciążył obowiązek zgłoszenia danych),
- osoba, którą zgłasza lub powinien zgłosić do ubezpieczenia społecznego, wykonuje pracę zarobkową (tzn. nie jest np. osobą bezdomną).
W praktyce będzie to pracodawca, który zgłasza do ubezpieczenia społecznego pracowników, a także jednostka organizacyjna lub osoba fizyczna pozostająca z inną osobą w stosunku prawnym uzasadniającym objęcie tej osoby ubezpieczeniem społecznym (np. przy umowie-zleceniu). Poza pracodawcą może to być jeszcze np. osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą (w stosunku do osób współpracujących przy prowadzeniu takiej działalności) oraz inne podmioty.
Przestępstwo niezgłoszenia danych do ubezpieczenia usankcjonowane jest karą grzywny, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Wobec sprawcy może być również orzeczony środek karny w postaci zakazu prowadzenia działalności gospodarczej.
Przestępstwo jest ścigane z oskarżenia publicznego z urzędu.
Niedopełnienie obowiązków w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Ochroną przed tym przestępstwem objęci są wyłącznie pracownicy, czyli osoby zatrudnione na podstawie stosunku pracy, natomiast nie korzystają z niej inne grupy podmiotów, którym pracodawca również jest zobowiązany zapewnić odpowiednią ochronę w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, np. osoby fizyczne wykonujące pracę na innej podstawie niż stosunek pracy w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę – osoby te są chronione, ale w ramach przepisów o przestępstwach przeciwko życiu i zdrowiu.
Podstawowymi dobrami chronionymi przepisem są życie i zdrowie pracownika. Podmiot odpowiedzialny za bezpieczeństwo i higienę pracy odpowiada za niedopełnienie wynikających stąd obowiązków i tym samym narażenie na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Szczegółowe obowiązki pracodawcy w tym zakresie precyzują przepisy Kodeksu pracy i innych aktów prawnych.
Niedopełnienie obowiązków przez pracodawcę może polegać zarówno na zaniechaniu, jak i na działaniu. Niedopełnienie obowiązków musi narażać pracownika na bezpośrednie (konkretne) niebezpieczeństwo. Ponadto powstałe bezpośrednie niebezpieczeństwo musi grozić utratą życia albo ciężkim uszczerbkiem na zdrowiu, tj. pozbawieniem wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia czy w razie innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej lub znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała.
Przestępstwo może być popełnione zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie. Jego nieumyślna postać zachodzi w sytuacji, gdy sprawca, mając świadomość niezachowania ostrożności wymaganych w danych okolicznościach, nie przewiduje (a mógł i powinien przewidzieć), że będzie to się łączyć ze sprowadzeniem bezpośredniego niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia pracownika.
Odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w danym zakładzie pracy ponosi zawsze tylko pracodawca. Pracodawcą w rozumieniu przepisu będzie osoba fizyczna oraz jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowości prawnej. W przypadku jednostki organizacyjnej podmiotem odpowiedzialnym będzie natomiast osoba wykonująca czynności pracodawcy lub reprezentująca pracodawcę. Ponadto do kręgu osób odpowiedzialnych za stan bhp doktryna prawa pracy zalicza inne podmioty, które mogą być odpowiedzialne z tytułu przestępstwa, tj. osoby kierujące pracownikami, kierowników jednostek organizacyjnych, brygadzistów.
Przestępstwo, gdy ma postać umyślnego, zagrożone jest wyłącznie karą pozbawienia wolności do lat 3, natomiast przestępstwo nieumyślne – karą alternatywną – grzywny, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
Sąd może orzec środek karny w postaci zakazu zajmowania określonego stanowiska lub zakazu prowadzenia określonej działalności gospodarczej. Sprawca, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo, nie podlega karze.
Przestępstwo jest ścigane z oskarżenia publicznego.
Niezawiadomienie o wypadku przy pracy i chorobie zawodowej. Przestępstwo to polega na narażeniu na niebezpieczeństwo interesów pracownika związanych z uzyskaniem odpowiednich świadczeń – uprawnień wynikających z ubezpieczenia społecznego. Oprócz gwarancji otrzymania tych świadczeń informacja o wypadku przy pracy lub o chorobie zawodowej ma przyczynić się również do zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, a właściwym organom do uzyskania rzetelnych informacji o wypadkach przy pracy i chorobach zawodowych.
Przestępstwo może być popełnione w 3 formach. Po pierwsze, może polegać na niezawiadomieniu w terminie właściwego organu o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej. Po drugie, na niesporządzeniu wymaganej dokumentacji dotyczącej takiego wypadku lub choroby. Po trzecie, na nieprzedstawieniu wymaganej dokumentacji dotyczącej wypadku przy pracy lub choroby zawodowej.
Obowiązek sporządzenia odpowiedniej dokumentacji wypadku przy pracy obejmuje: sporządzenie protokołu powypadkowego po przeprowadzeniu postępowania, sporządzenie statystycznej karty wypadku przy pracy, wpisania wypadku przy pracy do rejestru. Analogiczną dokumentację prowadzi się przy chorobie zawodowej.
Obowiązek przedstawienia dokumentacji obejmuje w odniesieniu do wypadku przy pracy: doręczenie protokołu powypadkowego poszkodowanemu pracownikowi, a w razie wypadku śmiertelnego – uprawnionym do świadczeń członkom rodziny pracownika, doręczenie właściwemu inspektorowi pracy protokołów powypadkowych dotyczących wypadków śmiertelnych, ciężkich lub zbiorowych, przedstawienie dokumentacji na żądanie uprawnionych organów ochrony prawnej oraz choroby zawodowej, m.in.: przedstawienie dokumentacji lekarskiej przy kierowaniu pracownika do zakładu służby zdrowia uprawnionego do rozpoznawania chorób zawodowych, przedstawienie dokumentacji na żądanie uprawnionych organów ochrony prawnej.
Przestępstwo niezawiadomienia o wypadku przy pracy i chorobie zawodowej ma charakter umyślny i możliwe jest do popełnienia zarówno z zamiarem bezpośrednim, jak i ewentualnym.
Przestępstwo może być popełnione jedynie przez osobę, na której spoczywa obowiązek zawiadomienia o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej, sporządzenia dokumentacji wypadku lub choroby lub przedstawienia dokumentacji wypadku czy choroby. Do podmiotów tych zaliczamy przede wszystkim: pracodawcę, pracownika kierującego komórką służby bhp, zakładowego społecznego inspektora pracy, lekarza, który rozpoznał lub podejrzewa przypadek choroby zawodowej, innych członków zespołu powypadkowego.
Przestępstwo zagrożone jest karą grzywny do 180 stawek dziennych albo karą ograniczenia wolności.
W przypadku tego przestępstwa raczej nie będzie możliwe orzeczenie jakiegokolwiek środka karnego.
Przestępstwo jest ścigane z oskarżenia publicznego, z urzędu.
Udaremnianie lub utrudnianie kontroli. Przestępstwo to polega na udaremnianiu lub utrudnianiu osobie uprawnionej do kontroli w zakresie inspekcji pracy lub osobie przybranej jej do pomocy wykonania czynności służbowej. Zagrożone jest karą pozbawienia wolności do lat 3. Udaremnianie przeprowadzenia kontroli oznacza takie zachowanie, które całkowicie uniemożliwia przeprowadzenie czynności kontrolnych, może np. polegać na uniemożliwieniu wglądu do dokumentacji czy też niewpuszczeniu na teren zakładu, który ma być kontrolowany. Natomiast przez utrudnianie należy rozumieć zakłócenie realizacji czynności kontrolnych, w tym podejmowanie działań zmierzających do jej ograniczenia, np. przez umożliwienie dostępu tylko do wybranych dokumentów.
Przestępstwo udaremniania lub utrudniania kontroli może być popełnione umyślnie, zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym – gdy sprawca zdawał sobie sprawę z tego, że jego działanie lub zaniechanie mogło utrudniać kontrolę i godził się z tym.
Kompetencje podmiotów dokonujących takiej kontroli oraz zasady i tryb jej przeprowadzenia normują przepisy ustaw o Państwowej Inspekcji Pracy oraz ustawy o Społecznej Inspekcji Pracy.