Wady oświadczenia woli - to okoliczności, które mają wpływ na w pełni świadome i swobodne podejmowanie decyzji i składanie oświadczenia woli, przesądzające o ich nieprawidłowości i zaistnieniu w konsekwencji tego określonego skutku, który nie miałby miejsca, gdyby osoba wyrażająca wolę o wadzie wiedziała bądź mogła się od niej uchylić.
Powołanie się na wady oświadczenia woli jest niekiedy jedyną szansą uchylenia się od skutków złożenia oświadczenia woli (np. o wypowiedzeniu umowy o pracę), wykorzystywaną, gdy odwołanie oświadczenia dotrze zbyt późno do drugiej strony, bądź gdy ta strona nie wyraża zgody na cofnięcie oświadczenia.
Problematyka wad oświadczenia woli została uregulowana w Kodeksie cywilnym, który wyróżnia następujące ich rodzaje: brak świadomości lub swobody przy składaniu oświadczenia woli, pozorność, błąd, podstęp i groźbę. W zależności od wady, inne są skutki powołania się na jedną z nich:
- brak świadomości lub swobody przy składaniu oświadczenia woli oraz pozorność – powodują nieważność oświadczenia woli (tzw. nieważność bezwzględna),
- błąd, podstęp, groźba – dają możliwość uchylenia się od skutków oświadczenia woli (tzw. nieważność względna).
Brak świadomości lub swobody wyłączająca świadome albo swobodne podjęcie decyzji zachodzi w szczególności w przypadku choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych, przy czym – idąc za orzecznictwem – nie można jednak każdego, zwykłego zdenerwowania pracownika utożsamiać ze stanem wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.
Pozorność oznacza sytuację, w której oświadczenie woli zostało złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru, tzn. w celu ukrycia innej czynności prawnej bądź zmierzające do niewywołania jakichkolwiek skutków prawnych. Pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej, dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli wskutek tej czynności osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działała w złej wierze.
Błąd to niezgodność między obiektywną rzeczywistością a jej odbiciem w świadomości danej osoby. Możliwość uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia złożonego pod wpływem błędu zachodzi jednak w sytuacji, gdy oświadczenie woli złożone innej osobie, powstało na skutek błędu wywołanego przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć (ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej, np. darowizny). Można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści.
Podstęp – to kwalifikowana postać błędu – oznacza podstępne wprowadzenie w błąd – zachodzi, gdy podejmowane jest świadome i umyślne działanie w celu skłonienia określonej osoby do złożenia danego oświadczenia woli. Aby uchylić się od skutków prawnych takiego oświadczenia woli, należy wykazać, że błąd dotyczył okoliczności spoza treści oświadczenia woli, w tym między innymi sfery motywacyjnej, stanowiącej przyczynę złożenia oświadczenia.
Groźba – to okoliczność, która wywołuje w świadomości osoby obawę, że jej samej lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe (zachodzi tzw. przymus psychiczny). Groźba musi być bezprawna i poważna. Przykładowo, nie można jednak uznać za bezprawną groźbę działania pracodawcy, który wskazuje na możliwość rozwiązania stosunku pracy w razie odmowy przyjęcia propozycji o rozwiązaniu umowy za porozumieniem stron – nie stanowi to bowiem bezprawnego działania.
Skutecznie uchylić się od skutków swego oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu lub groźby można w ciągu 1 roku poprzez złożenie oświadczenia w tej kwestii na piśmie. Po tym terminie uprawnienie do uchylenia się wygasa, przy czym w razie błędu – z upływem roku od jego wykrycia, a w razie groźby – z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał.