Ochrona życia i zdrowia pracowników – oznacza zespół działań, jakie zobowiązany jest podjąć pracodawca w procesie pracy, które mają zapewnić pracownikowi bezpieczne i higieniczne warunki pracy. Ochrona życia i zdrowia pracowników to jedna z najważniejszych powinności, jakie przepisy Kodeksu pracy i licznych aktów okołoustawowych nakładają na podmiot zatrudniający. Prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy zostało ujęte również w katalogu konstytucyjnych praw i wolności. Obowiązek ma charakter bezwzględny, dotyczy każdego pracodawcy, niezależnie od rodzaju prowadzenia działalności i sytuacji finansowej.
Na zakres obowiązków związanych z ochroną życia i zdrowia pracowników składa się m.in.:
- obowiązek dokonania oceny ryzyka zawodowego – tzn. rozmiaru ewentualnych zagrożeń występujących w danym środowisku pracy, na każdym stanowisku. Pracodawca musi poinformować swoich pracowników przed dopuszczeniem ich do świadczenia pracy o rodzajach czynników szkodliwych dla ich zdrowia oraz o innych uciążliwościach i niebezpieczeństwach występujących w środowisku pracy, wypadkach przy pracy i chorobach zawodowych, ich przyczynach i skutkach oraz o środkach zapobiegających takim zagrożeniom oraz sposobach stosowania środków ochrony indywidualnej i zbiorowej;
- obowiązek minimalizowania szkodliwych czynników oddziałujących na zdrowie pracowników;
- obowiązek wypłaty dodatkowych świadczeń związanych z pracą na stanowiskach szczególnie uciążliwych, szkodliwych lub niebezpiecznych dla zdrowia pracowników – odpowiednie przepisy wewnątrzzakładowe powinny zawierać wykaz stanowisk pracy, na których pracę uznaje się za wykonywaną w takich warunkach;
- obowiązek utrzymywania obiektów budowlanych oraz terenów i urządzeń z nim związanych w odpowiednim stanie, w tym zapewnienia pomieszczeń pracy odpowiednich do rodzaju wykonywanych prac i liczby zatrudnionych pracowników;
- obowiązek zapewnienia właściwie przystosowanych do wykonywania pracy maszyn udostępnianych pracownikom na terenie zakładu pracy lub w miejscu im wyznaczonym;
- obowiązek dostarczania pracownikom środków ochrony indywidualnej, obuwia i odzieży roboczej oraz środków ochrony osobistej, zaś w określonych warunkach klimatycznych pracodawca musi także zapewnić pracownikom napoje i posiłki profilaktyczne;
- obowiązek zapewnienia środków niezbędnych do utrzymania higieny osobistej oraz odpowiednich urządzeń higieniczno-sanitarnych, np. ręczników, mydła;
- obowiązek zapewnienia środków do udzielania pierwszej pomocy w razie wypadku.
Obowiązek ochrony zdrowia i życia pracowników obejmuje również profilaktyczną ochronę zdrowia. Może mieć ona charakter wstępny i następczy. Pracodawca nie może dopuścić pracownika do pracy bez aktualnego zaświadczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do jej wykonywania. Natomiast wobec pracownika wykonującego pracę ma również obowiązek poddania go badaniom okresowym (badania tego rodzaju przeprowadzane są z różną częstotliwością, w zależności od występowania czynników szkodliwych lub uciążliwych dla zdrowia pracowników) i kontrolnym (są przeprowadzane w przypadku niezdolności pracownika trwającej dłużej niż 30 dni). Koszty związane z przeprowadzaniem badań obciążają zawsze pracodawcę. Pracodawca ma obowiązek skierować pracownika na badania wstępne, nawet jeśli osoba ta była już jego pracownikiem i była zatrudniona na tym samym stanowisku.
Nie zawsze dopłata do wynagrodzenia ma charakter wystarczający. W odniesieniu do pewnych kategorii pracowników, pracodawca ma obowiązek przenieść ich do innej pracy – gdy nie mogą ze względu na stan zdrowia wykonywać dotychczasowej pracy, np. w związku z chorobą zawodową, wskutek wypadku przy pracy czy kobiet w ciąży i karmiących piersią.