Pracownik, któremu pracodawca wypowiedział umowę o pracę, może żądać przed sądem przywrócenia do pracy. W przypadku gdy pracownik ten jest działaczem związkowym, którego stosunek pracy korzysta ze szczególnej ochrony, sąd jest zasadniczo związany tym roszczeniem. Jedynie wyjątkowo może go nie uwzględnić z uwagi na sprzeczność tego żądania ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa i zasadami współżycia społecznego.
Ochrona związkowców
Pracodawca bez zgody zarządu zakładowej organizacji związkowej nie może wypowiedzieć ani rozwiązać stosunku pracy z imiennie wskazanym uchwałą zarządu jego członkiem lub z innym pracownikiem będącym członkiem danej zakładowej organizacji związkowej, upoważnionym do reprezentowania tej organizacji wobec pracodawcy albo organu lub osoby dokonującej za pracodawcę czynności w sprawach z zakresu prawa pracy (art. 32 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych).
A zatem w stosunku do pracowników będących ww. działaczami związkowymi, uprawnienie pracodawcy w zakresie wypowiedzenia lub rozwiązania bez wypowiedzenia umowy o pracę jest istotnie ograniczone i zależy od uzyskania zgody odpowiedniego organu związkowego. W razie zaś naruszenia przez niego zasad wynikających z art. 32 ww. ustawy i wypowiedzenia umowy bez zgody zarządu zakładowej organizacji związkowej, sąd pracy jest zasadniczo zobowiązany przywrócić zwolnionego związkowca do pracy, chyba że przywrócenie do pracy byłoby niemożliwe z powodu upadłości lub likwidacji pracodawcy (art. 45 § 3 k.p.). Analogiczne regulacje obowiązują w razie rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia (art. 56 § 2 k.p.).
Sprzeczność ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa
Ważną okolicznością przemawiającą przeciwko uwzględnieniu roszczenia działacza związkowego o przywrócenie do pracy jest sprzeczność tego żądania ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa. Wskazywał na to wielokrotnie Sąd Najwyższy m.in. w uchwale z 30 marca 1994 r. (I PZP 40/93). W praktyce zdarzają się i takie sytuacje, gdy pracownik będący działaczem związkowym dopuszcza się rażącego naruszenia swoich obowiązków pracowniczych, a mimo to zarząd zakładowej organizacji związkowej odmawia wyrażenia zgody na rozwiązanie z nim stosunku pracy. Powstaje wówczas problem, czy w konkretnej sytuacji należy uznać za decydującą treść przepisu art. 32 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych, czy też zasady współżycia społecznego przemawiające przeciwko takiej ochronie pracownika, który ewidentnie nie wywiązuje się ze swoich obowiązków lub działa na szkodę swojego pracodawcy. Zdaniem Sądu Najwyższego sformułowana w art. 8 k.p. klauzula zasad współżycia społecznego wyznacza granice, w których dopuszczalne jest korzystanie z praw podmiotowych w stosunkach pracy. W konkretnej sytuacji faktycznej może się okazać, że korzystanie z tego prawa oznaczałoby naruszenie (wykroczenie poza granice) zasad współżycia społecznego (wyrok SN z 17 września 1997 r., I PKN 273/97).
Przywrócenie pracownika do pracy ma wpływ na sytuację całej społeczności pracowników danego zakładu pracy. Jest przez nich oceniane i z tego faktu wyprowadzają oni wnioski co do swego postępowania w przyszłości. Nie można więc akceptować sytuacji, w której przywrócenie pracownika do pracy będzie powodowało obniżenie dyscypliny pracy lub budziło zgorszenie wśród załogi. Nie takie jest społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa powrotu do pracy (wyrok SN z 24 lutego 1998 r., I PKN 539/97). Niecelowe z uwagi na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego byłoby również przywrócenie do pracy np. działacza związkowego spożywającego alkohol w pracy i pod jego wpływem wygłaszającego obraźliwe uwagi pod adresem swoich przełożonych i współpracowników.
Przykład
Józef J. był zatrudniony w Spółce X i zarazem pełnił funkcję członka zarządu zakładowej organizacji związkowej, którego stosunek pracy podlega ochronie z mocy art. 32 ustawy o związkach zawodowych. Podczas zebrania załogi Józef J. wielokrotnie w sposób wulgarny wypowiadał się o dyrektorze zarządzającym Spółką, w której pracował, bezzasadnie zarzucając mu nieudolność. Ponadto po zakończeniu zebrania, będąc pod wpływem alkoholu, zatelefonował do dyrektora, grożąc mu pozbawieniem życia. Spółka X postanowiła wypowiedzieć mu z tych powodów umowę o pracę. Zwróciła się do zarządu zakładowej organizacji związkowej o udzielenie na to zgody. Ten jednak odmówił. Wówczas Spółka złożyła Józefowi J. wypowiedzenie umowy o pracę bez zgody związku zawodowego. Pracownik wniósł od tego wypowiedzenia odwołanie do sądu, domagając się przywrócenia go do pracy. Sąd pracy ustalił, że wypowiedzenie umowy było sprzeczne z przepisami prawa pracy, równocześnie jednak stwierdził, że przywrócenie Józefa J. do pracy jest sprzeczne ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa i zamiast przywrócenia do pracy zasądził na jego rzecz odszkodowanie.
Za nadużycie prawa może być także uznane żądanie przywrócenia do pracy członka zarządu zakładowej organizacji związkowej, którego wypowiedzenie dokonane zostało bez zgody tej organizacji, lecz jest następstwem jego negatywnej oceny kwalifikacyjnej na zajmowanym stanowisku, niewłaściwym stosunkiem do interesantów, brakiem zdyscyplinowania czy dbałości o doskonalenie własnych kwalifikacji zawodowych oraz złym kierowaniem podwładnymi w ramach powierzonej mu funkcji (wyrok SN z 5 lipca 2002 r., I PKN 967/00).
W orzecznictwie sądowym podnoszono także, że niecelowe byłoby przywrócenie do pracy pracowników, którzy utworzyli związek zawodowy tylko w celu uzyskania szczególnej ochrony trwałości stosunku pracy, już po otrzymaniu wypowiedzeń umów o pracę. Stanowi to nadużycie wolności związkowej i prowadzi do oceny, że roszczenie tych pracowników o przywrócenie do pracy jest sprzeczne ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa i nie podlega ochronie (wyrok SN z 27 lutego 1997 r., I PKN 17/97).
Podstawa prawna:
• art. 45 § 3, art. 56 § 2 Kodeksu pracy,
• art. 32 ust. 1 ustawy z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (DzU z 2001 r. nr 79, poz. 854 ze zm.),
• orzeczenia Sądu Najwyższego:
- z 30 marca 1994 r. (I PZP 40/93, OSNC 1994/12/230),
- z 17 września 1997 r. (I PKN 273/97, OSNP 1998/13/394),
- z 24 lutego 1998 r. (I PKN 539/97, OSNP 1999/3/87),
- z 5 lipca 2002 r. (I PKN 967/00, OSNP-wkł. 2003/4/8),
- z 27 lutego 1997 r. (I PKN 17/97, OSNP 1997/21/416).