Wolność zrzeszania się to inaczej prawo koalicji. Wolność ta jest zagwarantowana w umowach międzynarodowych, Konstytucji RP i ustawie o związkach zawodowych. Określana może być jako prawo tworzenia związku zawodowego, wstępowania do niego i jest to wówczas pełne prawo koalicji. Ograniczone prawo koalicji to możliwość wstępowania i przynależności do związku już istniejącego. Niektóre podmioty ustawodawca zupełnie pozbawia prawa koalicji związkowej. Zakazy wprowadza się wówczas, gdy wykonywana przez konkretne grupy osób praca związana jest z bezpieczeństwem państwa, sprawowaniem wysokich funkcji kierowniczych w administracji publicznej czy w wymiarze sprawiedliwości.
Wolność koalicji w ustawie o związkach zawodowych
Prawo tworzenia i wstępowania do związków zawodowych mają pracownicy bez względu na podstawę stosunku pracy, członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych oraz osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej, jeżeli nie są pracodawcami (art. 2 ustawy z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych; zwanej dalej ustawą o związkach zawodowych).
Niewątpliwie wolność koalicji przysługuje wszystkim pracownikom i to bez względu na charakter aktu kreującego stosunek pracy. Należy bowiem pamiętać, że pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, ale także powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę (art. 2 k.p.).
Poza pracownikami pełne prawo koalicji posiadają osoby skierowane do zakładów pracy w celu odbycia służby zastępczej, chociaż warto zwrócić uwagę, że obecnie przepis w tym zakresie nie ma zastosowana. W obecnym stanie prawnym nabór do służby zastępczej nie odbywa się.
Z kolei osobom wykonującym pracę nakładczą przysługuje tylko prawo wstępowania do związków zawodowych. Wykonawcy pracy nakładczej nie mogą tworzyć organizacji związkowych. Takie ograniczenie powoduje wątpliwość co do zgodności z konwencją nr 87 Międzynarodowej Organizacji Pracy (zwanej dalej MOP) dotyczącej wolności związkowej i ochrony praw związkowych.
Żadnych uprawnień związkowych ustawa o związkach zawodowych nie przewiduje w odniesieniu do innych podmiotów niż agenci i chałupnicy pozostających w zatrudnieniu cywilnoprawnym, także samozatrudnionych – jeżeli nie są pracodawcami. Wobec tego, że ratyfikowane konwencje MOP to umowy międzynarodowe stosowane wprost do polskiego porządku prawnego, z nich bezpośrednio należy wywodzić pełne prawo do zrzeszania dla osób świadczących pracę na innej podstawie prawnej niż stosunek pracy.
Przykład
Osoby prowadzące na podstawie umów-zleceń punkty gier losowych zorganizowały się w związek zawodowy zarejestrowany w NSZZ „Solidarność”. Przedsiębiorca nie podjął współpracy z taką organizacją, twierdząc, że ustawa o związkach zawodowych nie dopuszcza zrzeszania się podmiotów pozostających w zatrudnieniu cywilnoprawnym. Strony zwróciły się o pomoc do niezależnego mediatora. Ostatecznie przedsiębiorca uznał argumenty zleceniobiorców wywodzących swoje uprawnienia związkowe wprost z przepisów ratyfikowanych przez Polskę konwencji MOP.
Z kolei osoby bezrobotne zachowują prawo przynależności do związków zawodowych, a jeśli nie są członkami związków zawodowych, to mają prawo wstępowania do nich. Identycznie emeryci i renciści.
Ograniczone prawa związkowe
Do praw związkowych funkcjonariuszy Policji, Straży Granicznej i Służby Więziennej oraz strażaków Państwowej Straży Pożarnej, a także pracowników Najwyższej Izby Kontroli stosuje się odpowiednio przepisy ustawy o związkach zawodowych, z uwzględnieniem ograniczeń wynikających z odrębnych ustaw (art. 2 ust. 6 ustawy o związkach zawodowych). Na podstawie prawa międzynarodowego krajowy ustawodawca może niekiedy ograniczać prawo tworzenia i przystępowania do związków zawodowych. Spod podmiotowego zakresu obowiązywania konwencji nr 87 MOP mogą być wyłączeni żołnierze zawodowi oraz funkcjonariusze Policji.
Przepisy analizowanej konwencji upoważniają władze państw członkowskich do określenia, w jakim zakresie gwarancje dotyczące wolności zrzeszania się mają zastosowanie do sił zbrojnych i Policji (art. 9 ust. 1 konwencji nr 87 MOP). Ustawodawca polski zdecydował jednak, że funkcjonariusze Policji mogą prowadzić działalność związkową. Jednak wprowadzono w tym wypadku tzw. monizm związkowy. Oznacza to, że policjanci mogą zrzeszać się tylko w związku zawodowym policjantów. Tak samo do jednego branżowego związku zawodowego mogą należeć funkcjonariusze Straży Granicznej i Służby Więziennej.
Zakaz przynależności do związku zawodowego
Podstawy wprowadzenia wyłączeń w zakresie swobody zrzeszania należy się dopatrywać w konwencji nr 151 MOP dotyczącej ochrony prawa organizowania się i procedury określania warunków zatrudnienia w służbie publicznej. Jej przepisy zawierają upoważnienie dla poszczególnych państw do określenia zakresu stosowania gwarancji przewidzianych w niniejszej konwencji do pracowników na wysokich stanowiskach, których czynności uważa się z reguły za związane z tworzeniem polityki lub za funkcje kierownicze, albo do pracowników, których obowiązki mają w wysokim stopniu poufny charakter (art. 1 ust. 2 konwencji nr 151 MOP).
Poza Siłami Zbrojnymi zakaz zrzeszania się w związkach zawodowych przewidziany został dla funkcjonariuszy Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Centralnego Biura Antykorupcyjnego oraz Biura Ochrony Rządu.
Ograniczenia podmiotowe prawa koalicji dotyczą nie tylko funkcjonariuszy, ale także osób zajmujących wysokie stanowiska we władzach bądź instytucjach publicznych. Całkowitym zakazem przynależności do związków zawodowych zostali objęci również: Rzecznik Praw Obywatelskich, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, a także wiceprezesi, dyrektorzy, wicedyrektorzy kontrolnych jednostek organizacyjnych NIK. Ponadto prawo koalicji wyłączył ustawodawca w odniesieniu do sędziów Trybunału Konstytucyjnego, Prezesa NBP, Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej, członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, sędziów sądów powszechnych. Kwestia zakazu zrzeszania się sędziów nasuwa wątpliwości co do zgodności z konwencją nr 151 MOP, gdyż czynności sędziowskie nie są związane z tworzeniem polityki ani nie mają w wysokim stopniu poufnego charakteru.
Z kolei członkowie Rady Polityki Pieniężnej są zobowiązani na okres kadencji w Radzie zawiesić działalność w związku zawodowym, pod rygorem odwołania z Rady.
Podstawa prawna:
- art. 2 ustawy z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (DzU z 2001 r. nr 79, poz. 854 ze zm.),
- art. 2, art. 9 ust. 2 konwencji nr 87 Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1948 r. dotyczącej wolności związkowej i ochrony praw związkowych (DzU z 1958 r. nr 29, poz. 125 załącznik),
- art. 1 ust. 2 konwencji nr 151 Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1978 r. dotyczącej ochrony prawa organizowania się i procedury określania warunków zatrudnienia w służbie publicznej (DzU z 1994 r. nr 22, poz. 78).