Pracownikowi, z którym rozwiązano umowę o pracę na czas nieokreślony bez wypowiedzenia z naruszeniem przepisów o rozwiązywaniu umów o pracę, przysługuje roszczenie o przywrócenie do pracy albo o odszkodowanie (art. 56 k.p.). Natomiast w przypadku wadliwego rozwiązania przez pracodawcę umowy zawartej na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy pracownikowi przysługuje wyłącznie odszkodowanie, jeżeli upłynął już termin, do którego umowa miała trwać, lub gdy przywrócenie do pracy byłoby niewskazane ze względu na krótki okres, jaki pozostał do upływu tego terminu.
Data wypłaty
Kodeks pracy nie wyjaśnia, kiedy pracodawca powinien zapłacić pracownikowi odszkodowanie za niezgodne z prawem rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia. Sąd Najwyższy w wyroku z 17 lutego 2000 r. (I PKN 539/99, OSNAPiUS 2001/14/ 463) uznał, że odszkodowanie za niezgodne z prawem rozwiązanie przez pracodawcę umowy o pracę bez wypowiedzenia (art. 58 k.p. w związku z art. 56 k.p.) staje się wymagalne najpóźniej w dniu, w którym sąd orzeka o jego zasądzeniu. Nie jest to jednak data określająca termin płatności odsetek. Według art. 455 k.c., jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do jego wykonania. Za wezwanie do spełnienia świadczenia można uznać doręczenie dłużnikowi odpisu pozwu, w którym zgodnie z art. 187 par. 1 k.p.c. zostaje dokładnie określone żądanie, a w sprawach o prawa majątkowe dochodzona kwota pieniężna. Taką samą rolę spełnia pismo procesowe wskazujące takie żądanie.
Zależnie od umowy
Odszkodowanie za niezgodne z przepisami rozwiązanie umowy o pracę na czas nieokreślony przysługuje w wysokości wynagrodzenia za okres wypowiedzenia (art. 58 zd. 1 k.p.), a w przypadku umowy na czas określony i na czas wykonania określonej pracy w wysokości wynagrodzenia za czas, do którego miała trwać umowa, nie więcej jednak niż za trzy miesiące (art. 58 zd. 2 k.p. w związku z art. 59 k.p.). Odszkodowanie ustala się zgodnie z rozporządzeniem z 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w kodeksie pracy (Dz.U. nr 62, poz. 289 z późn. zm.) Wątpliwości co do treści przepisów szczegółowych dotyczących ustalenia wysokości odszkodowania z tytułu niezgodnego z prawem rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia należy rozstrzygać zgodnie z zasadą, że odszkodowanie to powinno odpowiadać wysokości utraconego wynagrodzenia za pracę (wyrok SN z 21 września 2004 r., II PK 20/04, OSNP 2005/6/85).
Zdaniem Sądu Najwyższego odszkodowanie przysługuje w wysokości niepodlegającej ocenie i uznaniu sądu pracy, lecz zależy od kryteriów obiektywnych, takich jak długość okresu wypowiedzenia oraz wysokość wynagrodzenia pracownika. Innymi słowy, odszkodowanie przysługuje pracownikowi za samo bezprawne działanie pracodawcy niezależnie od wysokości rzeczywistej szkody poniesionej przez pracownika - wyczerpując przy tym wszystkie z tego tytułu uprawnienia pracownika - choćby rzeczywista szkoda była wyższa od wysokości należnego odszkodowania (wyrok SN z 17 listopada 1981 r., I PR 91/81, OSNCP 1982/5-6/81). Oznacza to, że art. 58 k.p. ogranicza zakres należnego pracownikowi odszkodowania. Ponadto, zgodnie z dotychczasową wykładnią, w przypadku bezprawnego lub nieuzasadnionego rozwiązania umowy o pracę pracownikowi przysługują wyłącznie roszczenia wymienione w art. 56 i 58 k.p. W tym zakresie niedopuszczalne jest modyfikowanie odpowiedzialności pracodawcy na podstawie przepisów prawa cywilnego, zarówno poprzez zgłaszanie innych roszczeń niż określone w kodeksie pracy, jak również poprzez ich uzupełnianie o roszczenia cywilne.
Wyższe odszkodowanie
Artykuł 58 k.p. jest przepisem jednostronnie bezwzględnie obowiązującym i wobec tego zgodnie z art. 18 par. 1 k.p. strony umowy o pracę mogą ustalić wyższe odszkodowanie niż to, które z niego wynika. Jednakże w takiej sytuacji postanowienie podwyższające odszkodowanie powinno być oceniane w świetle jego zgodności z zasadami współżycia społecznego (art. 58 par. 2 k.c. w związku z art. 300 k.p.), a ponadto żądanie wypłacenia wyższego odszkodowania może być kwestionowane na podstawie art. 8 k.p. (por. wyrok SN z 22 stycznia 2004 r., I PK 203/03, OSNP 2004/22/386).
Nowa możliwość
Kolejna możliwość uzyskania przez pracownika wyższego odszkodowania wynika z wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 27 listopada 2007 r. (SK 18/05). Trybunał orzekł, że art. 58 k.p. w związku z art. 300 k.p. rozumiany w ten sposób, że wyłącza dochodzenie innych, niż określone w art. 58 k.p., roszczeń odszkodowawczych, związanych z bezprawnym rozwiązaniem umowy o pracę bez wypowiedzenia, jest niezgodny z art. 64 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji RP.
W ocenie Trybunału, kwestionowane przepisy naruszają prawa majątkowe bezprawnie zwolnionego z pracy, w sposób sprzeczny z zasadami sprawiedliwości społecznej. Naruszenie zasady sprawiedliwości społecznej polega na uniemożliwieniu pracownikowi uzyskania pełnego naprawienia szkody wyrządzonej bezprawnym rozwiązaniem stosunku pracy. Rozwiązanie to jest szczególnie niesprawiedliwe w sytuacji, gdy pracodawca przy rozwiązaniu stosunku pracy rażąco naruszył przepisy prawa w taki sposób, że można mu przypisać winę umyślną w postaci zamiaru bezpośredniego (gdy miał pełną tego świadomość) lub ewentualnego.
Należy przypomnieć, że w sytuacji odwrotnej, gdy to pracownik wyrządzi szkodę pracodawcy przez nienależyte wywiązywanie się z obowiązków pracowniczych, przepisy prawa pracy ograniczają jego odpowiedzialność tylko wówczas, gdy wyrządził szkodę nieumyślnie. W razie umyślnego wyrządzenia szkody pracownik jest zobowiązany do jej naprawienia w pełnej wysokości, tj. zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego. Zasada sprawiedliwości społecznej, wyrażona w konstytucji, nie pozwala na to, aby pracodawca był pod tym względem traktowany lepiej, kosztem naruszenia praw pracownika, którego bezprawnie zwolnił z pracy.
Wyrok TK otwiera zatem pracownikom drogę do uzyskania większej rekompensaty niż ta wynikająca z art. 58 k.p.
PRZYKŁAD: WYŻSZE ODSZKODOWANIE
Pracodawca rozwiązał umowę o pracę bez wypowiedzenia na podstawie art. 52 par. 1 k.p. Naruszył jednak prawo. Tym samym pracownica straciła szansę na wcześniejszą emeryturę dla zwalnianych z przyczyn dotyczących zakładu pracy, nie otrzymała odprawy emerytalnej i nagrody z zysku. W tej sytuacji odszkodowanie w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia jest sprzeczne z zasadami sprawiedliwości społecznej. Pracownica powinna dochodzić przed sądem pracy wyższego odszkodowania.
EWA DRZEWIECKA
Podstawa prawna:
• Art. 56, art. 58, art. 59 ustawy z 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).
• Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w kodeksie pracy (Dz.U. nr 62, poz. 289 z późn. zm.).