Prawo do premii nie zostało określone przepisami Kodeksu pracy i najczęściej wynika z wewnętrznych postanowień obowiązującego u danego pracodawcy układu zbiorowego pracy lub regulaminu wynagradzania albo też bezpośrednio z umowy o pracę konkretnego pracownika.
W praktyce wytworzyły się 2 zasadnicze rodzaje premii – regulaminowa i uznaniowa. Obie te nazwy funkcjonują także w orzecznictwie sądowym. Jednak należy podkreślić, że decydujące znaczenie do ustalenia rodzaju premii ma nie nazwa tego składnika wynagrodzenia, lecz jego faktyczny charakter prawny wynikający z treści umownych postanowień stron lub z przepisów płacowych obowiązujących u danego pracodawcy.
Decydującym kryterium pozwalającym na rozróżnienie rodzaju premii jest to, czy odpowiednie akty prawne (układy zbiorowe, regulaminy lub umowy o pracę) przewidują z góry skonkretyzowane i zobiektywizowane warunki nabycia prawa do tego świadczenia lub przesłanki prowadzące do jego pozbawienia albo obniżenia (tzw. reduktory). Jeżeli tak właśnie jest, mamy do czynienia z premią, której pracownik może dochodzić od pracodawcy, wykazując, że spełnił przesłanki nabycia prawa. Wtedy premia ta ma roszczeniowy charakter i jest zwykle określana jako premia regulaminowa.
Istota premii uznaniowej
Odmiennie wygląda sytuacja w przypadku premii uznaniowej, której przyznanie zależy jedynie od swobodnej decyzji pracodawcy. Uznaniowy charakter premii wyraża się w tym, że pracodawca ma całkowitą swobodę w jej przyznaniu lub odmowie przyznania pracownikowi. A zatem, jeżeli pracodawca nie przyzna pracownikowi premii, to nie nabędzie on do niej prawa. W takim przypadku premia ta ma w istocie charakter nagrody i pracownik, któremu pracodawca nie przyznał premii, nie ma możliwości skutecznego dochodzenia jej zapłaty przed sądem pracy. Tak też wskazywał Sąd Najwyższy w wyroku z 20 lipca 2000 r. (I PKN 17/00), stwierdzając, że tak zwana premia uznaniowa nie ma charakteru roszczeniowego. W zbliżony sposób wypowiadał się Sąd Najwyższy w wyroku z 6 czerwca 2000 r. (I PKN 705/99), podnosząc, że premia przewidziana w regulaminie wynagradzania, której wypłata uzależniona jest od jej uruchomienia i szczegółowego ustalenia warunków premiowania przez pracodawcę, do czasu wykonania tych czynności jest tzw. premią uznaniową (nagrodą).
Samo istnienie regulaminu premiowania nie przesądza jeszcze o charakterze premii.
Może być i taka sytuacja, że regulamin ten wprawdzie będzie przewidywał prawo do premii, ale nie będzie zawierał żadnych obiektywnych przesłanek i zasad przyznawania premii lub ustalania jej wysokości, pozostawiając to swobodnemu uznaniu pracodawcy. W takim przypadku premia ta będzie miała charakter uznaniowy. Podobnie wskazywał Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 18 lutego 1991 r. (III APr 18/90), uznając, że skoro regulamin przyznawania premii motywacyjnej nie precyzuje szczegółowych i sprawdzalnych kryteriów ustalania jej wysokości, to pracownik nie może w postępowaniu sądowym skutecznie podważać oceny zakładu pracy co do wysokości tej premii, gdyż ma ona w istocie charakter nagrody.
Przykład
Adam Z. był zatrudniony jako przedstawiciel handlowy w spółce X. W jego umowie o pracę wskazano, że ma prawo do premii uznaniowej w wysokości do 25% wynagrodzenia. Układ zbiorowy pracy obowiązujący w tej spółce nie określał jednak w żaden sposób warunków uzyskania prawa do tej premii. Był w nim zawarty jedynie zapis, że o wypłacie premii pracownikom decyduje prezes zarządu po zasięgnięciu opinii przełożonych pracownika. Prezes zarządu postanowił nie przyznawać premii Adamowi Z. Po otrzymaniu informacji o odmowie wypłaty premii Adam Z. wniósł pozew do sądu pracy, domagając się zasądzenia tytułem premii kwoty 2900 zł. Wskazywał, że jego przełożony pozytywnie ocenił jego pracę i powinien on otrzymać premię w wysokości ustalonej w umowie. Spółka X wniosła o oddalenie powództwa, wskazując, że premia miała charakter uznaniowy. Sąd oddalił powództwo, przyjmując, że premia miała cechy premii uznaniowej i brak jest podstaw do żądania jej wypłaty przed sądem.
Mieszane rodzaje premii
Należy zaznaczyć, że w praktyce występują także i mieszane rodzaje premii polegające np. na tym, że samo przyznanie premii ma charakter uznaniowy, ale w razie przyznania przez pracodawcę prawa do premii, regulamin określa konkretny sposób wyliczania jej wysokości. W takim przypadku pracownik, któremu pracodawca przyznałby prawo do premii, będzie mógł skutecznie dochodzić jej zapłaty przed sądem.
Przykład
Jolanta J. była zatrudniona jako kierownik sklepu. Obowiązujący u jej pracodawcy regulamin wynagradzania przewidywał, że dyrektor przyznaje prawo do premii kwartalnej, która dla kierowników sklepów wynosi 30% ich wynagrodzenia zasadniczego. Dyrektor przyznał Jolancie J. premię, ale z uwagi na trudną sytuację finansową firmy zdecydował, że będzie ona wynosić tylko 5% jej wynagrodzenia miesięcznego. Jolanta J., nie zgadzając się z tym, złożyła pozew do sądu pracy i zażądała zasądzenia na jej rzecz premii w wysokości ustalonej w regulaminie wynagradzania. Pracodawca wniósł o oddalenie powództwa, podnosząc, że premia ma charakter uznaniowy i nie ma podstaw do dochodzenia jej zapłaty przed sądem. Sąd jednak uwzględnił powództwo Jolanty J. i uznał, że brak było podstaw do obniżenia wysokości premii, gdyż jej wysokość wynikała jednoznacznie z treści regulaminu wynagradzania.
Skutki nieroszczeniowego charakteru premii
Ponieważ premia uznaniowa nie ma charakteru roszczeniowego, nie stanowi też obligatoryjnego składnika wynagrodzenia za pracę i wobec tego nie mieści się w pojęciu:
- wynagrodzenia w rozumieniu art. 172 k.p.,
- wynagrodzenia w rozumieniu § 6 rozporządzenia MPiPS w sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop,
- innych świadczeń ze stosunku pracy.
Z analizy przepisu § 6 rozporządzenia MPiPS wynika, że chodzi w nim tylko o świadczenia mające obowiązkowy charakter (a to dlatego, że zawarte w nim wyliczenie świadczeń, które zostały wyłączone z wynagrodzenia urlopowego, dotyczy tylko obowiązkowych należności ze stosunku pracy). Jednoznacznie wskazywał na to również Sąd Najwyższy, podnosząc, że tzw. premia uznaniowa, która nie ma charakteru roszczeniowego, nie stanowi składnika wynagrodzenia za pracę i wobec tego nie mieści się w pojęciu wynagrodzenia urlopowego (I PKN 17/00).
Podstawa prawna:
- wyroki Sądu Najwyższego z:
– 6 czerwca 2000 r. (I PKN 705/99, OSNP 2001/24/713),
– 20 lipca 2000 r. (I PKN 17/00, OSNP 2002/3/77),
- wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 18 lutego 1991 r. (III APr 18/90, OSA 1991/2/7).