Udział w posiedzeniach zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością należy do pracowniczych obowiązków członka zarządu zatrudnionego na stanowisku wiceprezesa zarządu.
Przewodniczący SSN Józef lwulski
Sędziowie: SN Barbara Wagner (sprawozdawca), SA Zbigniew Korzeniowski
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 10 stycznia 2006 r. sprawy z odwołania „E." Polsko-Niemieckiej Spółki z o. o. w R. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w R. o wysokość składek, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 17 listopada 2004 r. [...]
uchylił zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gliwicach Ośrodka Zamiejscowego w Rybniku z dnia 18 grudnia 2002 r. [...] i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania temu ostatniemu Sądowi, pozostawiając mu rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny w Katowicach wyrokiem z dnia 17 listopada 2004 r. [...] zmienił wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gliwicach z dnia 18 grudnia 2002 r. [...], oddalający odwołanie „E." Polsko - Niemieckiej Spółki z o.o. w R. oraz poprzedzającą go decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w R. z dnia 27 grudnia 2001 r, wymierzającą Spółce składki na ubezpieczenie społeczne za okres od września 1997 r. do 31 grudnia 1998 r, w ten sposób, że ustalił, iż wypłaty za udział w posiedzeniach zarządu spółki na rzecz Engelberta J. i Andrzeja L. w okresie od września 1997 r. do grudnia 1998 r. nie stanowią podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne. Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia faktyczne i ich prawna ocena. Engelbert J. i Andrzej L. byli zatrudnieni w „E." Spółce z o.o. w R. Engelbert J. świadczył pracę na podstawie umowy o pracę na stanowisku wiceprezesa zarządu Spółki od 27 grudnia 1997 r., zaś Andrzej L. był w niej zatrudniony od 1 marca 1992 r. do 31 stycznia 2001 r. początkowo jako kierownik „E.", a od 6 lutego 1998 r. jako kierownik Zakładu „E.". Spółka „E." została wpisana do rejestru handlowego w dniu 5 marca 1992 r. Jej prezesem był wówczas Herbert H., a członkiem zarządu Engelbert J. W dniu 31 stycznia 1997 r. dokonano zmiany w rejestrze handlowym poprzez wpisanie jako wiceprezesa Engelberta J. oraz Andrzeja L. jako członka zarządu. Na podstawie uchwały zarządu Engelbert J. i Andrzej L. otrzymywali wynagrodzenie za udział w posiedzeniach zarządu Spółki.
W ocenie Sądu Okręgowego, udział Engelberta J. i Andrzeja L. w posiedzeniach zarządu wynikał z zawartych z nimi umów o pracę. Nie jest możliwe rozdzielenie obowiązków wchodzących w zakres stosunku pracy i obowiązków wynikających z pełnionych funkcji członków zarządu. Obowiązki te są ze sobą ściśle powiązane i mają na celu prowadzenie spraw Spółki. Nie ma znaczenia, że zakres czynności pracowników nie wskazywał na obowiązek uczestniczenia w posiedzeniach zarządu oraz że umowy o pracę nie przewidywały za te czynności wynagrodzenia. Engelbert J. i Andrzej L. brali udział w posiedzeniach zarządu w związku z zawartą przez nich umową o pracę -jako wiceprezes i jako członek zarządu. Nawet gdyby Andrzej L. nie zawarł umowy o pracę ze Spółką jako członek zarządu, to pełnienie przez niego tej funkcji i jednoczesne wykonywanie pracy na podstawie umowy o pracę przesądzają że jego uczestnictwo w posiedzeniach zarządu wynika z zawartej umowy o pracę. W konkluzji Sąd wskazał, że od wynagrodzeń za udział w posiedzeniach zarządu powinny być odprowadzone składki na ubezpieczenie społeczne.
Sąd Apelacyjny nie podzielił poglądu i argumentacji Sądu pierwszej instancji w kwestii odprowadzania składek od wynagrodzenia za udział w posiedzeniach zarządu. Zdaniem tego Sądu, z zawartych przez strony umów o pracę nie wynika konieczność udziału Engelberta J. i Andrzeja L. w posiedzeniach zarządu. Umowy te nie przewidują z tego tytułu żadnego wynagrodzenia. Wypłaty za udział w posiedzeniach wynikają z powołania Engelberta J. i Andrzeja L. przez zgromadzenie wspólników. Podkreślił, że wykonywanie czynności związanych z powołaniem na członka zarządu wynika bezpośrednio z ustawy z dnia 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.). Sąd uznał, że w sprawie mają zastosowanie przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości i podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz wydanej na jego podstawie instrukcji Nr 2 Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 4 lipca 1997 r. określającej szczegółowe zasady postępowania w sprawie zgłoszeń do ubezpieczenia społecznego, rozliczania i opłacania składek na ubezpieczenia społeczne, składek na Fundusz Pracy oraz składek na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych przez zakłady pracy zatrudniające ponad 20 pracowników i członków spółdzielni (Dz.Urz. ZUS Nr 5, poz. 7). Wedle § 12 ust. 5 pkt 6 powołanej instrukcji, nie są dochodem z tytułu wykonywania pracy w ramach stosunku pracy i nie wchodzą do podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie wypłaty za udział w radach nadzorczych i zarządach spółek, jeżeli udział ten nie wynika z zawartej umowy o pracę. Z przepisów tych należy wnosić, że istnieje możliwość zawarcia umowy o pracę oraz niezależnie od tego pełnienie dodatkowych obowiązków poza zawartą umową. Wobec tego wypłaty za udział w posiedzeniach zarządu Spółki na rzecz Engelberta J. i Andrzeja L. w okresie od września 1997 r. do grudnia 1998 r. nie stanowią podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne.
Pełnomocnik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w R. zaskarżył ten wyrok kasacją. Wskazując jako jej podstawy naruszenie prawa materialnego, a mianowicie art. 208 § 1 i § 4 Kodeksu spółek handlowych w związku z art. 80 k.p. i § 7 rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wysokości i podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego - poprzez wyrażenie błędnego poglądu, że wynagrodzenie za udział w posiedzeniach zarządu spółki nie stanowi wynagrodzenia za pracę pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę na stanowisku członków zarządu tej spółki i nie podlega „oskładkowaniu" na ubezpieczenia społeczne, a także naruszenie przepisów postępowania, a to art. 233 k.p.c. - poprzez „dowolną ocenę zebranego materiału dowodowego a w szczególności dowolne uznanie, że wynagrodzenie za udział pracowników zarządu spółki z o.o. w posiedzeniach tego zarządu, wypłacane było na innej podstawie niż umowa o pracę", wniósł o „uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu celem ponownego rozpoznania". Jego zdaniem, okolicznościami uzasadniającymi rozpoznanie kasacji jest „oczywiste naruszenie przepisów prawa [...] na skutek uznania, że wy-nagrodzenie pracownika zarządu spółki z o.o. za udział w posiedzeniach zarządu spółki nie stanowi wynagrodzenia za pracę i nie podlega oskładkowaniu na ubezpieczenie społeczne" oraz występowanie istotnych zagadnień prawnych, a mianowicie „czy w świetle art. 208 § 1 i 4 kodeksu spółek handlowych należało uznać, że do istotnych obowiązków członka zarządu wieloosobowego, spółki z o.o. należy udział w posiedzeniach zarządu spółki w sprawach bieżących oraz podejmowanie uchwał w sprawach przekraczających zakres zwykłych czynności spółki, a także w sprawach zwykłych czynności spółki przy sprzeciwie co najmniej jednego z członków zarządu" oraz „czy w świetle art. 29 kp i art. 208 kodeksu handlowego w umowie o pracę na stanowisku członka zarządu spółki z o.o. oraz w zakresie czynności na tym stanowisku, konieczne jest wyszczególnienie, że do obowiązków członka zarządu spółki z o.o., należy udział w posiedzeniach tego zarządu."
W uzasadnieniu kasacji organ rentowy podniósł, że pogląd Sądu, wedle którego wypłaty za udział w posiedzeniach zarządu wynikają z powołania Engelberta J. i Andrzeja L. przez zgromadzenie wspólników, a nie z umów o pracę, jest sprzeczny z art. 208 Kodeksu spółek handlowych. Zgodnie z powołanym przepisem, wieloosobowy zarząd spółki podejmuje decyzje w formie uchwał obligatoryjnie, jeżeli sprawa dotyczy zakresu przekraczającego zwykłe czynności spółki, a także w sprawach dotyczących zwykłych czynności spółki w przypadku zgłoszenia sprzeciwu przez co najmniej jednego członka zarządu. Skoro do obowiązków ustawowych członków zarządu należy podejmowanie uchwał, to również udział w posiedzeniach zarządu powinien należeć do ich podstawowych obowiązków. Jeżeli więc Engelbert J. i Andrzej L. byli zatrudnieni w Spółce na podstawie umów o pracę w charakterze członków zarządu, to „pobierane z tego tytułu wynagrodzenie było wynagrodzeniem ze stosunku pracy a nie z jakichkolwiek innych tytułów". Przyznanie członkom zarządu dodatkowego wynagrodzenia na podstawie uchwały zgromadzenia wspólników nie należy traktować jako wynagrodzenia poza stosunkiem pracy. Przeciwny pogląd pozostaje w sprzeczności z § 7 rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wysokości i podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego i świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Powołany przepis nie wymienia wśród przychodów niepodlegających oskładkowaniu na ubezpieczenie przychodów uzyskanych za udział w radach nadzorczych lub zarządach spółek. Dokonana przez Sąd wykładnia § 12 ust. 5 pkt 6 instrukcji Nr 2 Prezesa ZUS z 4 lipca 1997 r. jest niezgodna z literalnym brzmieniem tego przepisu. Odnosi się on bowiem wyłącznie do przypadków kiedy udział w radach nadzorczych i zarządach spółek nie wynika z zawartej umowy o pracę. Ponieważ Sąd ustalił, że obaj członkowie zarządu byli zatrudnieni na podstawie umów o pracę, to § 12 ust 5 pkt 6 instrukcji nie może mieć do nich zastosowania.
W odpowiedzi na kasację Spółka „E." wniosła o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Rozpoznając kasację, w pierwszej kolejności należy odnieść się do podstaw prawnych rozstrzygnięcia zawartego w zaskarżonym nią wyroku. W sprawie mają zastosowanie przepisy prawa materialnego obowiązujące w okresie od września 1997 r. do 31 grudnia 1998 r. W zakresie wymiaru i opłacania składek na pracownicze ubezpieczenie społeczne obowiązywały wówczas ustawa z dnia z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.) oraz -wydane, między innymi, na podstawie jej art. 33 ust. 2 i 3 - rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości i podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego (jednolity tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr 68, poz. 330 ze zm., powoływane dalej także jako „rozporządzenie"), zaś w odniesieniu do funkcjonowania spółek prawa handlowego i ich organów - rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 czerwca 1934 r. - Kodeks handlowy (Dz.U. Nr 57, poz. 502 ze zm.), a nie ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych. Trzeba też podnieść, że instrukcja nr 2 Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z 4 lipca 1997 r. nie stanowi źródła prawa obowiązującego powszechnie. Została wprawdzie wydana z upoważnienia zawartego w § 53 rozporządzenia Rady Ministrów z 29 stycznia 1990 r, jest jednak aktem wewnętrznym skierowanym do organów rentowych, wiążącym je na zasadzie generalnego polecenia określonego w nim postępowania (tu: ustalania podstawy wymiaru składek). Instrukcja ta może stanowić pewną wskazówkę co do intencji centralnego organu administracji państwowej, a w rezultacie może być przydatna przy wykładni przepisów rozporządzenia, ale nie może być samoistną podstawą rozstrzygnięcia sprawy przez sądy.
Z kolei do postępowania kasacyjnego mają zastosowanie przepisy Kodeksu postępowania cywilnego w brzmieniu obowiązującym po nowelizacji tego aktu ustawą z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr 48, poz. 554), a przed ich zmianą ustawąz dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy -Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98).
Racjęma przeto pełnomocnik Spółki „E." twierdząc w odpowiedzi na kasację, że organ rentowy wadliwie powołał jako podstawęwniesienia kasacji art. 393 § 1 i § 2 k.p.c. (zamiast art. 3931 k.p.c.) i błędnie podniósł w niej zarzut naruszenia art. 208 k.s.h. (zamiast art. 201 k.h.).
2. Zgodnie z § 7 ust. 1 rozporządzenia z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości i podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego, podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne pracowników stanowi dochód pracownika w gotówce i w naturze „z tytułu pracy w ramach stosunku pracy, obejmujący wszelkiego rodzaju należności pieniężne oraz wartość pieniężną świadczeń w naturze bądź ich ekwiwalenty bez względu na źródło finansowania tych należności i świadczeń". Jest to zasada, od której przepis ten przewiduje kilkadziesiąt wyjątków. Ich katalog jest zamknięty.
Obowiązek członka zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnościąwykonywania czynności związanych z prowadzeniem jej spraw może wynikaćalbo tylko z art. 201 k.h. (obecnie: art. 208 k.s.h.), albo - także - z treści stosunku pracy lub innych - mających podstawę w nazwanych i nienazwanych umowach prawa cywilnego - stosunków prawnych (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 27 maja 1993 r, III APr 30/93, OSA 1994 nr 6, poz. 46 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 lipca 1999 r, I PKN 171/99, OSNAPiUS 2000 nr 21, poz. 785 oraz z dniał4 lutego 2001 r, I PKN 258/00, OSNAPiUS 2002 nr 23, poz. 565). Zatrudnienie członka zarządu w ramach stosunku pracy powoduje, że o treści jego praw i obowiązków pracowniczych decyduje treść stosunku pracy (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 2000 r, I PKN 404/99, OSNAiUSP 2001 nr 10, poz. 347). Gdy zatem uczestnictwo członka zarządu spółki kapitałowej w posiedzeniach jej zarządu należy do jego obowiązków pracowniczych, wynagrodzenie za udział w posiedzeniach tego organu jest dochodem „z tytułu pracy w ramach stosunku pracy". Wniosek taki wynika bezpośrednio z analizy §7 rozporządzenia, wobec czego zbędne jest sięganie do § 12 ust. 5 pkt 6 instrukcji, wedle którego „nie stanowią podstawy wymiaru składek wypłaty nie będące dochodem z tytułu wykonywania pracy w ramach stosunku pracy, w szczególności: [...] wypłaty za udział w [...] zarządach spółek, jeżeli udział ten nie wynika z zawartej umowy o pracę".
Engelbert J. był zatrudniony w Spółce „E." na stanowisku wiceprezesa jej zarządu; będący członkiem zarządu Andrzej L, jako - początkowo kierownik „E.", a następnie kierownik Zakładu. Ich sytuacja formalna była zatem odmienna. Z racji zajmowanego przez Engelberta J. stanowiska (rodzaju pracy) udziałw posiedzeniach zarządu należałdo jego pracowniczych obowiązków. Tej treści obowiązek Andrzeja L. nie wynikał z zajmowanego stanowiska, ale z łączącego go ze Spółką stosunku organizacyjnego (art. 201 k.h.). Udziałw posiedzeniach zarządu spółki nie jest bowiem obowiązkiem pracowniczym członka zarządu zatrudnionego w tej spółce na innym niżprezes, wiceprezes lub członek zarządu stanowisku, jeżeli nie został wyraźnie przewidziany w umowie o pracę. Trafność takiego rozumowania zdają się potwierdzać przepisy podatkowe. Korzyść uzyskana przez członka zarządu spółki kapitałowej z tytułu udziału w posiedzeniach zarządu może być albo przychodem w rozumieniu art. 12 ust. 1 i 4 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.) albo przychodem z działalności wykonywanej osobiście w rozumieniu art. 13 pkt 7, w zależności od tego czy udziałten jest czynnością członka zarządu wykonywaną w ramach stosunku zatrudnienia, czy na podstawie samego tylko aktu ustanowienia.
Podniesiony w kasacji zarzut naruszenia art. 80 k.p. mógłby byćodnoszony tylko do wynagrodzenia za udział w posiedzeniach zarządu Spółki otrzymywanego przez Engelberta J., bo tylko do jego obowiązków pracowniczych należało uczestnictwo w posiedzeniach zarządu. Zarzut ten jest jednak o tyle nietrafny, że dla prawidłowego rozstrzygnięcia rozpoznawanej sprawy obojętne było czy wynagrodzenie wypłacane za udziałw posiedzeniach zarządu stanowiło składnik wynagrodzenia za pracę, czy nie. Istotna była natomiast kwalifikacja tego wynagrodzenia jako przychodu z pracy, a takim było ono - w świetle przytoczonych wyżej przepisów - niewątpliwie. Poza tym, bardziej usprawiedliwione byłoby powołanie art. 78 k.p., który to przepis odnosi obowiązek zapłaty za pracę do jej rodzaju, ilości i jakości.
Częściowo tylko zasadny jest także zarzut naruszenia art. 233 k.p.c, a mianowicie w takiej części, w jakiej Sąd drugiej instancji ocenił, że z faktu zatrudnienia Engelberta J. w ramach stosunku pracy na stanowisku wiceprezesa zarządu Spółki „E." nie wynika pracowniczy obowiązek uczestniczenia w posiedzeniach tego zarządu, bowiem ocena, że Andrzej L. jako pracownik nie był zobowiązany do udziału w posiedzeniach zarządu jest prawidłowa.
3. Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w granicach zaskarżenia kasacją oraz jej podstaw; bierze jednak pod rozwagę z urzędu nieważność postępowania (art. 39311§1 k.p.c).
Zgodnie z art. 47711 k.p.c, stronami postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych są: ubezpieczony, inna osoba, której praw i obowiązków dotyczy zaskarżona decyzja, organ rentowy i zainteresowany, to jest ten, czyje prawa i obowiązki zależą od rozstrzygnięcia sprawy. Przedmiotem sporu w rozpoznawanej sprawie była kwestia obowiązku uiszczenia przez spółkę „E." składek na ubezpieczenie społeczne za dwóch jej pracowników - Engelberta J. i Andrzeja L. Wprawdzie toczyłsię on bezpośrednio między organem rentowym i płatnikiem składek (adresatem decyzji), ale Engelbert J. i Andrzej L. byli w nim zainteresowanymi. Od tego bowiem czy uiszczona zostanie za nich składka na ubezpieczenie zależeć będzie w przyszłości wysokość podstawy wymiaru świadczeńz ubezpieczeń społecznych, a w rezultacie wysokość samych tych świadczeń.
Według art. 47711 § 2 zdanie drugie k.p.c, sąd obowiązany jest z urzędu wezwaćdo udziału w postępowaniu zainteresowanego, który nie został wezwany do udziału w sprawie przed organem rentowym. Skutkiem zaniechania dokonania tej czynności jest pozbawienie strony możliwości obrony swych praw, a w konsekwencji nieważność postępowania (art. 379 pkt 5 k.p.c). Orzecznictwo Sądu Najwyższego jest w tym zakresie utrwalone (por. uchwała z dnia 29 lipca 1998 r, III ZP 20/98, OSNAPiUS 1998 nr 23, poz. 690 oraz wyroki: z dnia 3 października 1996 r., II URN 36/96, OSNAPiUS 1997 nr 9, poz. 156; z dnia 15 lipca 1999 r., II UKN 52/99, OSNAPiUS 2000 nr 22, poz. 826; z dnia 8 grudnia 2000 r, II UKN 128/00, OSNAPiUS 2002 nr 15, poz. 368) i aprobowane przez doktrynę(por. M. Cholewa: glosa do powołanego wyżej wyroku II UKN 128/00, OSP 2003 nr 3, poz. 30). Sądy -ani pierwszej, ani drugiej instancji - nie wezwały Engelberta J. i Andrzeja L. do udziału w postępowaniu, do czego zobowiązywałje art. 47711 § 2 zdanie drugie k.p.c. Tym samym pozbawiły ich możliwości obrony swych praw. Zatem zarówno postępowanie przed Sądem Okręgowym-Sądem Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gliwicach w sprawie [...] zakończonej wyrokiem z 18 grudnia 2002 r, jak też postępowanie przed Sądem Apelacyjnym w Katowicach w sprawie [...] zakończonej zaskarżonym kasacją wyrokiem, są z mocy art. 379 pkt 5 k.p.c. nieważne.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy, stosownie do art. 393 k.p.c. w związku z art. 39313 § 1 k.p.c, orzekłjak w sentencji.