Przyznawanie ulgowych usług i świadczeń oraz wysokość dopłat z funduszu uzależnia się od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej (art. 8 ustawy z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych - DzU z 1996 r. nr 70, poz. 335 ze zm.).
Przepis określający kryteria socjalne jest dosyć ogólnikowy i nie zawiera żadnych wskazówek dotyczących sposobu oceny tej sytuacji, jak również sposobu jej dokumentowania.
Dane dotyczące sytuacji socjalnej
Pracodawca ma prawo zbierać dane dotyczące sytuacji socjalnej pracownika. O tym, jakie będą to dane, powinien decydować regulamin funduszu wydany w uzgodnieniu z zakładową organizacją związkową lub jeżeli nie działa w zakładzie, z przedstawicielem pracowników (por. wyrok Sądu Najwyższego z 8 maja 2002 r. I PKN 267/01, OSNP 2004/6/99), zgodnie z którym pracodawca ma prawo na podstawie przepisów ustawy o funduszu i wydanego zgodnie z jej przepisami regulaminu zbierać informacje o sytuacji materialno-życiowej pracownika, aby przyznać mu świadczenie.
WAŻNE!
Podawanie przez pracownika jakichkolwiek danych dotyczących jego sytuacji socjalnej oraz osiąganych przez niego i członków jego rodziny dochodach ma charakter dobrowolny, choć ich nieudzielenie może skutkować nieprzyznaniem świadczeń z funduszu.
Najczęściej pracodawcy, przynajmniej w odniesieniu do niektórych świadczeń, jako miarodajny wskaźnik sytuacji rodzinnej i materialnej traktują dochód na jednego członka rodziny. Daje to oczywiście pewne pojęcie o sytuacji finansowej rodziny pracownika, jednak w nikłym stopniu odzwierciedla sytuację rodzinną i materialną. Sytuacji materialnej nie można bowiem ograniczać wyłącznie do dochodów, jakie osiąga rodzina pracownika - przy tych samych dochodach sytuacja materialna różnych pracowników może się znacząco różnić (np. jeden z nich ma znaczny, odziedziczony majątek, drugi zaś go nie posiada). Dochód w żadnym stopniu nie odzwierciedla sytuacji życiowej (np. nie uwzględnia takich zdarzeń losowych, jak kradzież, powódź, niepełnosprawność itp.).
A zatem dochód jako kryterium przyznawania świadczeń z funduszu należy traktować z pewną ostrożnością, bowiem ograniczenie się wyłącznie do niego może spowodować, że faktycznie nie będą stosowane kryteria socjalne.
Jak ustalić dochód
Niekiedy pracodawcy, określając w regulaminie sposób ustalania dochodu, poprzestają na uwzględnianiu wyłącznie wynagrodzenia osoby uprawnionej, z pominięciem pozostałych dochodów osiąganych przez nią i jej rodzinę. Takie ograniczenie w żadnym stopniu nie będzie odzwierciedlać kryteriów socjalnych i należy je uznać za nieprawidłowe.
W powyższym wyroku z 8 maja 2002 r. Sąd Najwyższy uznał, że w art. 8 ust. 2 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych „jest (...) zawarta zasada przyznawania ulgowych usług i świadczeń oraz dopłat z funduszu według kryteriów o charakterze wyłącznie socjalnym, tj. uzależnionych co do zasady i wysokości od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej do korzystania z funduszu. Z tego punktu widzenia nie może być obojętne to, czy i jakie dochody osiąga pracownik poza zakładem pracy, w którym ubiega się o świadczenie, oraz jaka jest sytuacja życiowa wszystkich członków jego rodziny, z którymi prowadzi wspólne gospodarstwo domowe. Jeżeli więc przyznawanie świadczeń jest uzależnione od wymienionych wyżej kryteriów, to oczywiste staje się, że sytuacja pracownika lub innej osoby uprawnionej do korzystania z funduszu wymaga każdorazowo wyjaśnienia, ustalenia i oceny”.
O tym, jakie dochody będą brane przez pracodawcę pod uwagę oraz jaki będzie sposób ich udowadniania, decyduje pracodawca (w uzgodnieniu ze związkami zawodowymi lub przedstawicielem pracowników) w regulaminie funduszu. Uprawnienie pracodawcy do żądania podania stosownych informacji oraz przedłożenia odpowiednich dokumentów uzasadniających przyznanie świadczenia z funduszu powinno zatem znajdować uzasadnienie w regulaminie. W jego postanowieniach powinny być sprecyzowane zasady i warunki korzystania z usług i świadczeń finansowanych z funduszu oraz tryb rozpatrywania wniosków o ich przyznanie. Regulamin powinien także określać, jakie informacje i dokumenty są niezbędne do dokonania oceny, czy osoba ubiegająca się o przyznanie świadczenia z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych spełnia kryteria, od których uzależnia się jego przyznanie.
Sposób wykazania przez pracownika osiąganych dochodów może być następujący:
• oświadczenie pracownika,
• zaświadczenia o dochodach współmałżonka i innych wspólnie zamieszkujących członków rodziny wraz z wiedzą pracodawcy na temat wynagrodzenia osiąganego przez pracownika,
• tzw. odcinki rent i emerytur,
• PIT-y za poprzednie lata.
Ponieważ przepisy nie narzucają ani konieczności wyboru określonej formy, ani też sposobu liczenia dochodu do tych celów - podjęcie decyzji będzie należeć do autorów regulaminu.
Trzy ostanie sposoby udowadniania dochodu są preferowane przez pracodawców jako eliminujące możliwość uzyskania nieprawdziwych informacji. Niekiedy jednak ze względów praktycznych pracodawcy decydują się na przyjęcie pierwszej z form. Wówczas wskazane byłoby zawarcie w regulaminie funduszu sankcji za podanie nieprawdziwych informacji, np. w postaci zapisu pozbawiającego przez określony czas prawa do świadczeń w przypadku podania nieprawdziwych informacji.
Ochrona danych osobowych
Zbieranie powyższych danych jest dopuszczalne w świetle ustawy o ochronie danych osobowych. Pracodawca może bowiem gromadzić dane osobowe, jeśli spełni jeden z warunków określonych w art. 23 ust. 1 oraz w art. 27 ust. 2 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych - DzU z 2002 r. nr 101, poz. 926 ze zm.).
Zgodnie z tymi przepisami wykorzystywanie danych jest możliwe, gdy jest to niezbędne do zrealizowania uprawnienia lub spełnienia obowiązku wynikającego z przepisu prawa. W omawianym zakresie przepisami takimi będą ustawa o funduszu oraz zakładowy regulamin funduszu.
W związku z tym pracodawca ma prawo domagać się od pracownika (lub innej osoby uprawnionej) udzielania, w określonej formie, informacji o dochodach, pod warunkiem że będzie to wynikać z regulaminu funduszu i odmowa ich udzielenia może skutkować nieprzyznaniem świadczenia.
Anna Martuszewicz