Swoje stanowisko resort pracy przedstawił w odpowiedzi na interpelację poselską dotyczącą funkcjonowania ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (ZFŚS) w odniesieniu do pracowników i emerytów.
W piśmie z 23 września 2010 r. przypomniał, że fundusz należy tworzyć z corocznego odpisu podstawowego naliczanego w stosunku do przeciętnej liczby zatrudnionych.
Jednocześnie pracodawcy sprawujący opiekę socjalną nad byłymi pracownikami, w tym także ze zlikwidowanych zakładów, mogą zwiększyć fundusz o 6,25% przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej, stanowiącego podstawę naliczania odpisu, na każdego emeryta i rencistę uprawnionego do tej opieki. W 2010 r. była to kwota 174,64 zł. Naliczenie odpisu na emerytów i rencistów nie jest zatem odpisem podstawowym, ale zwiększeniem funduszu – podkreślono w stanowisku resortu pracy.
Pracodawcy spoza sfery budżetowej mogą ponadto dostosowywać wielkość środków socjalnych do własnych potrzeb i sytuacji finansowej. Ustawa pozwala im dowolnie kształtować wysokość odpisu podstawowego, a nawet zrezygnować z jego tworzenia, co powinno być zapisane w układzie zbiorowym pracy lub regulaminie wynagradzania i uzgodnione ze związkami zawodowymi, a jeżeli takie w zakładzie pracy nie istnieją – z reprezentantem pracowników.
Uprawnieni do pomocy
Resort przypomniał, że prawo do korzystania z funduszu przysługuje pracownikom i ich rodzinom, a także byłym pracownikom, emerytom i rencistom wraz z rodzinami i jest to prawo zagwarantowane ustawowo.
W przypadku emerytów i rencistów nie zależy ono od tego, czy pracodawca zwiększy środki funduszu o wspomniany wcześniej wskaźnik.
ZFŚS jest funduszem spożycia zbiorowego, a to oznacza, że wszystkie odpisy i nieobligatoryjne zwiększenia, niezależnie od ich wysokości i sposobu naliczania, tworzą jeden fundusz – podkreślono w piśmie MPiPS. Mogą zatem z niego korzystać wszystkie osoby uprawnione przy zastosowaniu jednakowych, wyłącznie socjalnych kryteriów. Pracodawca nie może pozbawić prawa do ubiegania się o pomoc socjalną żadnej z ustawowo uprawnionych do niej grup osób, np. emerytów i rencistów, ze względów pozasocjalnych, nawet jeśli nie zwiększy funduszu na ten cel.
Dla kogo świadczenia
Prawo do korzystania z funduszu nie jest jednak równoznaczne z tym, że każdy ma zagwarantowane świadczenia finansowane z jego środków. Dotyczy to zarówno pracowników, jak i byłych pracowników, emerytów i rencistów. O realizacji tego prawa nie przesądza bowiem posiadany status pracownika lub emeryta, ale wyłącznie ich faktyczna sytuacja życiowa, rodzinna i materialna, co wynika z art. 8 ust. 1 ustawy o tym funduszu.
Świadczenia socjalne nie mają charakteru roszczenia i należności – zależą jedynie od potrzeb, sytuacji socjalnej osoby uprawnionej, wielkości środków funduszu przeznaczonych na dany rodzaj świadczeń, a także spełniania formalnych kryteriów przy ubieganiu się o świadczenia socjalne. Ze względu na zróżnicowanie sytuacji materialnej osób uprawnionych pomoc ta nie powinna być przyznawana na podstawie posiadanego statusu (pracownika lub emeryta), ale w największym rozmiarze powinna trafiać do osób znajdujących się w obiektywnie najtrudniejszej sytuacji materialnej.
Jak przypomniano w piśmie, szczegółowe zasady i warunki korzystania z funduszu określa pracodawca w regulaminie uzgodnionym z zakładowymi organizacjami związkowymi, a gdy one nie działają – z pracownikiem wybranym przez załogę do reprezentowania jej interesów. Zasady te należy stosować jednakowo do wszystkich uprawnionych – i do pracowników i do byłych pracowników–emerytów.
Naruszenie prawa
Jednocześnie podkreślono, że fundusz socjalny jest tworzony przez pracodawcę, który stosownie do możliwości i warunków zaspokaja bytowe, socjalne i kulturalne potrzeby pracowników, czyli osób pozostających w zatrudnieniu w związku z prowadzoną przez pracodawcę działalnością – godnie z zasadą określoną w art. 16 kodeksu pracy. Natomiast sprawowanie opieki socjalnej nad byłymi pracownikami – emerytami lub rencistami – jest wyjątkiem od tej zasady i dlatego przepisy o ZFŚS przewidują możliwość, a nie obowiązek dodatkowego obciążania kosztów prowadzonej przez pracodawcę działalności z tytułu sprawowania opieki socjalnej nad byłymi pracownikami – emerytami i rencistami.
Regulacje dotyczące zarówno tworzenia, jak i wydatkowania środków z tego funduszu zapewniają możliwość sprawowania przez pracodawcę opieki socjalnej nad byłymi pracownikami – emerytami i rencistami – według takich samych zasad, jakie dotyczą pracowników.
Jeśli w praktyce występują przypadki odmiennego traktowania w sferze socjalnej pracowników i emerytów, to należy uznać, że stanowią one naruszenie przepisów. W takich przypadkach zasadne jest zwrócenie się zainteresowanych z wnioskiem o interwencję do właściwych organów Państwowej Inspekcji Pracy, ustawowo uprawnionej do nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych.
Pismo Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej z 23 września 2010 r., sygn. SPS-023-6975/10.