Obowiązek zwrotu
W świetle art. 84 ust. 1 ustawy o sus osoba, która pobrała nienależne świadczenie, jest obowiązana do jego zwrotu, wraz z odsetkami, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego. Odesłanie do prawa cywilnego wskazuje, że chodzi o odsetki ustawowe. Należy jednak zauważyć, że nie zawsze osoba, która pobrała nienależne świadczenia ma obowiązek ich zwrotu z odsetkami. Zgodnie z art. 84 ust. 11 usus, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ wypłacający te świadczenia o zajściu okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, a mimo to świadczenia były nadal wypłacane, kwoty nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych podlegają zwrotowi bez odsetek za zwłokę.
Nienależnie pobrane świadczenia
Podstawową kwestią powstania obowiązku zwrotu jest ustawowa definicja nienależnie pobranych świadczeń.
W rozumieniu art. 84 ust. 2 ustawy o sus za kwoty nienależnie pobranych świadczeń uważa się:
• świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do ich pobierania;
• świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia.
W identyczny sposób świadczenia nienależnie pobrane w odniesieniu do świadczeń z ubezpieczenia emerytalnego i rentowych definiuje art. 138 ust. 2 ustawy emerytalnej, przy czym ustawa ta dodatkowo wskazuje, że za nienależnie pobrane świadczenia uważa się również świadczenia wypłacone z przyczyn niezależnych od organu rentowego osobie innej niż wskazana w decyzji tego organu.
Osoba zobowiązana do zwrotu
Nie zawsze też zobowiązaną do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń będzie osoba, która je faktycznie pobrała. Z przepisu art. 84 ust. 6 usus wynika, że jeżeli pobranie nienależnych świadczeń zostało spowodowane przekazaniem przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość, obowiązek zwrotu tych świadczeń wraz z odsetkami ustawowymi obciąża odpowiednio płatnika składek lub ten inny podmiot.
Okres, za który można żądać zwrotu
Przepisy określają też maksymalny okres, za który ZUS może żądać zwrotu nienależnie pobranych świadczeń (art. 84 ust. 3 usus). Nie można żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych za okres dłuższy niż ostatnie 12 miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ wypłacający świadczenia o zajściu okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, a mimo to świadczenia były nadal wypłacane, a w pozostałych przypadkach - za okres dłuższy niż ostatnie 3 lata. Regulację szczególną w tej kwestii zawiera zaś art. 138 ust. 5 ustawy emerytalnej, dotyczący rozliczenia (zawieszenia lub zmniejszenia) emerytury lub renty w związku z osiąganiem określonych przychodów.
Zasady szczególne
Z ustawy o sus wynika też, że kwoty nienależnie pobranych świadczeń ustalone prawomocną decyzją oraz kwoty odsetek i kosztów upomnienia, zwane należnościami z tytułu nienależnie pobranych świadczeń, podlegają potrąceniu z wypłacanych świadczeń, a jeżeli prawo do świadczeń nie istnieje - ściągnięciu w trybie postępowania egzekucyjnego w administracji (art. 84 ust. 4 usus). Przepisy statuują też możliwość zabezpieczania nienależnie pobranych świadczeń hipoteką przymusową i ustawowym prawem zastawu, określają termin i zasady ich przedawnienia oraz wskazują sposób rozliczenia wpłaty na poczet nienależnie pobranych świadczeń dokonanej w niepełnej wysokości (art. 84 ust. 4a, 7 i 8e usus).
Odstąpienie od żądania zwrotu
Nie zawsze jednak ZUS będzie dochodzić należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń.
Zakład może odstąpić od żądania zwrotu należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części, odroczyć termin ich płatności albo rozłożyć je na raty, jeżeli:
• zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności lub
• kwota nienależnie pobranych świadczeń nie przewyższa kosztów upomnienia w postępowaniu egzekucyjnym w administracji.
Od kwot nienależnie pobranych świadczeń, które rozłożono na raty albo których termin płatności odroczono, nie nalicza się odsetek, począwszy od dnia wpływu wniosku o udzielenie tych ulg. Należy też zauważyć, że rozłożenie na raty kwot należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń albo odroczenie terminu ich płatności następuje w formie umowy. Należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń, których termin płatności odroczono lub które rozłożono na raty, nie podlegają potrąceniu z wypłacanych świadczeń. Jeżeli jednak dłużnik nie spłaci w terminie ustalonych przez Zakład rat, pozostała kwota staje się natychmiast wymagalna wraz z odsetkami za zwłokę (art. 84 ust. 8 i 8a-d usus). Katalog ulg stosowanych przez organ rentowy został poszerzony w przypadku świadczeń emerytalnych i rentowych o możliwość zmniejszenia wysokości potrąceń lub zawieszenia dokonywania potrąceń na okres nie dłuższy niż 12 miesięcy, jeżeli zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności (art. 138 ust. 6 ustawy emerytalnej).
Zastosowanie do innych świadczeń
Z ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych wynika także, że przepisy art. 84 ust. 1-8 stosuje się również do świadczeń pieniężnych innych niż z ubezpieczeń społecznych, wypłacanych przez ZUS, a przepis mówiący o możliwości odstąpienia od żądania zwrotu należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części, odroczeniu terminu ich płatności albo rozłożeniu na raty stosuje się odpowiednio do świadczeń wypłaconych bezpośrednio przez pracodawcę (art. 84 ust. 9 i 10).
Spory na tle obowiązku zwrotu nienależnie pobranych świadczeń rozstrzygają sądy pracy i ubezpieczeń społecznych.
Dariusz Socha