Obowiązujące przepisy dopuszczają zatrudnianie młodocianych, a więc osób, które ukończyły 16 lat, ale nie przekroczyły 18 lat. Wyjątkowo dopuszczalne jest również wykonywanie pracy przez osoby, które nie ukończyły 16 lat. Zarówno ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych, jak i ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych nie określają minimalnego wieku, od którego osiągnięcia jest uzależnione objęcie obowiązkiem ubezpieczeniowym.
Młodociany pracownik
Jedną z form zatrudniania młodocianych stanowi umowa o pracę, w szczególności umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego. Młodociani zatrudnieni na podstawie umowy o pracę podlegają ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu na takich samych zasadach jak pozostali pracownicy. Oznacza to, że od dnia nawiązania stosunku pracy do dnia jego ustania młodociani pracownicy podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu. W odróżnieniu jednak od innych pracowników młodociany zatrudniony na podstawie umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego, nawet jeżeli spełnia warunki określone dla osób współpracujących, podlega ww. ubezpieczeniom jako pracownik, a nie jako osoba współpracująca.
Przykład
Adam W. ma 17 lat i jest zatrudniony na podstawie umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego. Mimo że pracodawcą Adama W. jest ojciec prowadzący pozarolniczą działalność gospodarczą, z którym pozostaje on we wspólnym gospodarstwie domowym, ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu podlega na zasadach właściwych dla pracowników, a nie na zasadach określonych dla osób współpracujących z osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność.
Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne pracownika młodocianego stanowi przychód ze stosunku pracy w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych, z wyjątkiem wynagrodzenia chorobowego, zasiłków i świadczenia rehabilitacyjnego z ubezpieczeń chorobowego i wypadkowego oraz przychodów wymienionych w § 2 ust. 1 rozporządzenia w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Przychód ze stosunku pracy stanowi również podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie zdrowotne pracowników młodocianych, z tym zastrzeżeniem, że w tej podstawie uwzględnia się wynagrodzenie chorobowe, pomniejsza się ją o kwoty składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i chorobowe finansowane przez pracownika młodocianego i nie stosuje się ograniczenia w postaci rocznej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe.
Płatnikiem składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne pracownika młodocianego jest zatrudniający go pracodawca. To na nim spoczywa obowiązek zgłoszenia pracownika młodocianego do właściwych ubezpieczeń, a także obowiązek comiesięcznego obliczania, rozliczania i opłacania należnych składek.
Młodociany zleceniobiorca
Bardzo często młodociani zatrudniani są na podstawie umowy-zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia. Zleceniobiorcy, którzy są uczniami gimnazjów, szkół ponadgimnazjalnych, szkół ponadpodstawowych lub studentami i nie ukończyli 26 lat, nie podlegają ubezpieczeniom społecznym. Okoliczność ta sprawia, że dla takich zleceniobiorców również ubezpieczenie zdrowotne nie jest obowiązkowe. Powyższe nie dotyczy jednak niań świadczących pracę na podstawie umowy uaktywniającej, gdyż nawet jeżeli są one uczennicami lub studentkami i nie mają ukończonych 26 lat, z tytułu umowy uaktywniającej podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu.
Przykład
Marek L. jest zatrudniony na podstawie umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia. Ponieważ Marek L. ma 17 lat i jest uczniem szkoły ponadgimnazjalnej, z tytułu wykonywania pracy na podstawie umowy-zlecenia nie podlega ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu.
Pozostali młodociani zatrudnieni na podstawie umowy-zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, wypadkowemu i zdrowotnemu, a dobrowolnie ubezpieczeniu chorobowemu.
Przykład
Ewa K. jest zatrudniona na podstawie umowy-zlecenia. Z uwagi na to, że Ewa K. nie jest uczennicą ani studentką, mimo że ma 17 lat, podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, wypadkowemu i zdrowotnemu.
Ponieważ z reguły odpłatność za wykonanie umowy-zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług jest określona kwotowo w stawce godzinowej lub akordowej albo prowizyjnie, podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne zleceniobiorcy stanowi przychód z tytułu zatrudnienia na podstawie takiej umowy w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych. Przychód z tytułu umowy-zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług stanowi również podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie zdrowotne młodocianego zleceniobiorcy. Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie zdrowotne pomniejsza się jednak o składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i chorobowe finansowane ze środków zleceniobiorcy oraz nie stosuje się do niej ograniczenia w postaci rocznej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe.
Płatnikiem składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne młodocianego zleceniobiorcy jest zatrudniający go zleceniodawca. Zleceniodawca ma obowiązek zgłosić młodocianego zleceniobiorcę do właściwych ubezpieczeń, a także obowiązek bieżącego obliczania, rozliczania i opłacania składek na ww. ubezpieczenia.
Na koniec wypada dodać, że w praktyce zdarza się również, iż młodociani są zatrudniani na podstawie umowy o dzieło. Przychód z tytułu samodzielnej umowy o dzieło, a więc takiej umowy, która nie jest zawarta ani wykonywana na rzecz własnego pracodawcy, nie stanowi podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne. Z kolei przychód z tytułu umowy o dzieło zawartej przez młodocianego z własnym pracodawcą lub wykonywanej na rzecz własnego pracodawcy jest traktowany tak jak przychód ze stosunku pracy i podlega uwzględnieniu w podstawie wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne.
Podstawa prawna:
- art. 190 Kodeksu pracy,
- art. 6 ust. 1 pkt 4, ust. 4, art. 13 pkt 1 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (DzU z 2009 r. nr 205, poz. 1585 ze zm.),
- art. 66 ust. 1 pkt 1 lit. a i e ustawy z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (DzU z 2008 r. nr 164, poz. 1027 ze zm.),
- § 2 pkt 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (DzU nr 161, poz. 1106 ze zm.).