Stosowne przepisy w zakresie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego mają zagwarantować obywatelom UE to, że zabezpieczenia społeczne w państwach członkowskich nie ograniczą czy wręcz pozbawią uprawnień nabytych lub należnych osobom pracującym lub mieszkającym na terytorium danego kraju. Wypracowana zasada koordynacji ma na celu ograniczenie sytuacji, które utrudniają lub uniemożliwiają korzystanie z uprawnień z zakresu ubezpieczenia społecznego osobom migrującym w obrębie państw Unii Europejskiej, takich jak np. opieka lekarska, zasiłki czy zabezpieczenie emerytalne.
Powyższe kwestie reguluje przede wszystkim obowiązujące od 1 stycznia 2011 r. rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1231/2010, rozszerzające rozporządzenie (WE) nr 883/2004 i rozporządzenie (WE) nr 987/2009 na obywateli państw trzecich, którzy nie są jeszcze objęci tymi rozporządzeniami jedynie ze względu na swoje obywatelstwo. Wyjątkami są: Norwegia, Islandia, Liechtenstein oraz Szwajcaria, wobec których do czasu wejścia w życie odpowiednich porozumień zastosowanie mają rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/1971 i rozporządzenie Rady (EWG) nr 574/1972.
Reforma zasad koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego zapoczątkowana ratyfikowaniem rozporządzenia nr 1231/2010 polega na uzupełnieniu, tj. poszerzeniu zakresu wytycznych rozporządzenia nr 883/04 w zakresie m.in. zapewnienia przez Unię sprawiedliwego traktowania obywateli państw trzecich, którzy legalnie przebywają na terytorium państw członkowskich, a także zobowiązanie państw członkowskich do stosowania bardziej energicznej polityki w zakresie integracji w kwestiach stawiania sobie za cel zagwarantowania im praw i obowiązków porównywalnych do praw i obowiązków obywateli Unii.
Ubezpieczenia osoby migrującej
Osoba migrująca może podlegać ubezpieczeniom społecznym tylko w jednym państwie, tj. może być ubezpieczona tylko przez jedno państwo i do tego państwa opłacać wszystkie składki na ubezpieczenia społeczne, nawet w wypadku gdy jednocześnie pracuje ona w kilku państwach członkowskich. Przy określeniu emerytury każde z państw uwzględni okres ubezpieczenia na jego terytorium i proporcjonalnie do niego wyliczy część emerytury. Ważne jest to, że w wypadku gdy pracuje się w jednym z państw członkowskich – poza Polską – to ubezpieczonym jest się w tym państwie, w którym tę pracę się wykonuje. W takiej sytuacji nie jest brane pod uwagę, czy mieszka się w państwie, w którym wykonuje się pracę, czy też w Polsce.
W sytuacji gdy wykonuje się jednocześnie pracę na terenie kilku państw członkowskich, ubezpieczeniom podlega się w tym państwie, w którym wykonywana jest tzw. znaczna część pracy. Bierze się tu pod uwagę czas pracy lub wynagrodzenie za pracę w danym państwie.
Obywatel polski, który nie jest właścicielem firmy i wykonuje pracę najemną w kilku państwach członkowskich, ubezpieczony jest w państwie, w którym mieszka, jeżeli:
- pracuje dla jednego pracodawcy i wykonuje znaczną część swojej pracy na terytorium tego państwa, np. pracuje w Polsce i w kraju X, mieszka w Polsce, a pracodawca ma siedzibę w Y. W takim przypadku, jeśli osoba ta wykonuje znaczną część pracy w Polsce, podlega ubezpieczeniu również w Polsce, tj. w państwie, w którym mieszka;
- pracuje dla kilku pracodawców, którzy mają zarejestrowane siedziby lub prowadzą działalność na terytorium różnych państw członkowskich, a mieszka np. w X, pracuje w Y i równocześnie podjął dodatkowe zatrudnienie u pracodawcy X. Ubezpieczony jest w X, niezależnie od tego, jaką część pracy wykonuje w tym państwie;
- pracuje z jednym pracodawcą i nie wykonuje znacznej części pracy w państwie, w którym mieszka, ubezpieczony jest w państwie, w którym pracodawca ma zarejestrowaną siedzibę lub prowadzi działalność, np. pracuje w Polsce i w kraju X, mieszka w Polsce, pracodawca ma siedzibę w kraju Y. W sytuacji gdy nie wykonuje znacznej części pracy w Polsce, podlega ubezpieczeniu w kraju Y, czyli w państwie, w którym pracodawca ma zarejestrowaną siedzibę.
Obywatel polski, który wykonuje pracę na własny rachunek na terytorium dwóch lub więcej państw członkowskich, ubezpieczony jest:
- w państwie, w którym ma miejsce zamieszkania – jeżeli tam wykonuje znaczną część pracy,
- w państwie, w którym znajduje się centrum jego działalności – jeżeli nie mieszka w państwie, w którym wykonuje znaczną część pracy.
Wyjątek od powyższych zasad stanowi sytuacja, gdy pracownik mieszka w Polsce, ale wykonuje pracę na własny rachunek w Islandii, Norwegii i Liechtensteinie lub Szwajcarii, czyli krajach tzw. EOG. W takim wypadku pracownik ten będzie podlegał ubezpieczeniom społecznym w państwie, w którym mieszka, pod warunkiem że wykonuje jakąkolwiek część tej działalności w Polsce. Jeżeli na terytorium Polski nie prowadzi w ogóle działalności, będzie ubezpieczony w państwie, w którym prowadzi swoją główną działalność.
W sytuacji mieszanej, tzn. gdy Polak jest pracownikiem najemnym w jednym państwie członkowskim i równocześnie wykonuje pracę na własny rachunek w innym państwie członkowskim, podlega ubezpieczeniom społecznym państwa, w którym jest pracownikiem najemnym. Składki na ubezpieczenia społeczne z tytułu pracy najemnej i pracy na własny rachunek będzie opłacał w państwie, gdzie wykonuje pracę najemną.
Pracownik delegowany
Przez oddelegowanie pracownika należy rozumieć przejściowe wykonywanie przez niego pracy poza stałym miejscem pracy na polecenie pracodawcy. Pracownik wykonujący pracę na terytorium innego państwa niż to, w którym został zatrudniony, podlega ustawodawstwu dwóch krajów. Pracownik najemny – obywatel polski wysłany do pracy przez swojego pracodawcę do innego państwa UE wciąż podlega ubezpieczeniu w państwie, z którego został delegowany, tj. w Polsce, mimo że faktycznie pracę wykonuje poza ojczystym krajem, jeżeli spełnione zostaną warunki z wyżej wskazanego art. 12 rozporządzenia, tj., że przewidywany czas takiej pracy nie przekracza 24 miesięcy i że pracownik nie został wysłany, aby zastąpić innego pracownika. W przypadku braku uregulowań delegowany pracownik ubezpieczałby się poza Polską, gdyż tam faktycznie wykonuje swoją pracę.
Wyjątkiem od powyższych reguł są zasady obowiązujące w Norwegii, Islandii, Liechtensteinie oraz Szwajcarii. W przypadku delegowania pracownika do jednego z tych krajów okres delegowania nie może przekroczyć 12 miesięcy, jednak może on zostać przedłużony o kolejne 12 miesięcy, za zgodą instytucji ubezpieczeniowej państwa, w którym jest wykonywana praca.
Podstawa prawna:
- rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1231/2010 z 24 listopada 2010 r. rozszerzające rozporządzenie (WE) nr 883/2004 i rozporządzenie (WE) nr 987/2009 na obywateli państw trzecich, którzy nie są jeszcze objęci tymi rozporządzeniami jedynie ze względu na swoje obywatelstwo (DzU UE L 344 z 29.12.2010 r., s. 1 i nast.).