Za osobę współpracującą z osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność gospodarczą uważa się małżonka, dzieci własne, drugiego małżonka i dzieci przysposobione, rodziców, macochę i ojczyma oraz osoby przysposabiające, jeżeli pozostają z nimi we wspólnym gospodarstwie domowym i współpracują przy prowadzeniu tej działalności. Jeżeli powyższe kryteria określone dla osób współpracujących spełnia pracownik (tj. osoba zatrudniona przez przedsiębiorcę na podstawie umowy o pracę), do celów ubezpieczeń społecznych należy go uznać za osobę współpracującą. Nie ma znaczenia okres, przez który współpraca jest wykonywana, ani wymiar czasu pracy. Przepis ten nie ma zastosowania jedynie w stosunku do osób, z którymi została zawarta umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego (art. 8 ust. 2 i ust. 11 ustawy systemowej).
W odpowiedzi na interpelację Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej wskazało, że ani przepisy ustawy systemowej, ani przepisy o działalności gospodarczej nie definiują pojęcia „współpraca przy prowadzeniu działalności gospodarczej”. Resort pracy powołał się na wyrok Sądu Najwyższego z 6 stycznia 2009 r. (sygn. akt II UK 134/08). Zdaniem sądu, cechami niezbędnymi pojęcia „współpracy przy prowadzeniu działalności gospodarczej” w rozumieniu art. 8 ust. 11 ustawy systemowej są występujące łącznie:
- istotny dla działalności gospodarczej ciężar gatunkowy działań współpracownika, które to działania nie mogą mieć charakteru wtórnego, muszą pozostawać w bezpośrednim związku z przedmiotem działalności oraz muszą charakteryzować się pewną stabilnością i zorganizowaniem,
- znaczący czas i częstotliwość podejmowanych robót.
W uzasadnieniu tego wyroku sąd wskazał (odwołując się do wyroku Sądu Najwyższego z 20 maja 2008 r., sygn. akt. II UK 286/07), że chodzi o współpracę, bez której dochody z działalności nie osiągnęłyby takiego pułapu, jaki zapewnia takie współdziałanie.
Dodatkowo resort pracy odniósł się do znaczenia pojęcia „prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego”. Uznał, że chodzi przede wszystkim o więź społeczno-gospodarczą między bliskimi osobami. Zatem istotny jest nie tylko adres zameldowania (zamieszkania), lecz także takie okoliczności, jak m.in. prowadzenie wspólnego budżetu domowego oraz współpraca w załatwianiu codziennych spraw życiowych.
Zdaniem resortu, osoby współpracujące to członkowie najbliższej rodziny pozostający we wspólnym gospodarstwie domowym z osobą prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą, przyczyniający się do prowadzenia działalności, działający na rzecz i w imieniu osoby prowadzącej działalność. To osoby zaangażowane w prowadzenie działalności, korzystające zarówno z zysków, które przynosi ta działalność, jak i ponoszące skutki ewentualnych błędów w jej prowadzeniu. Dotyczy to przede wszystkim małżonków współpracujących ze sobą przy prowadzeniu działalności.
Resort zwrócił również uwagę, że takie okoliczności, jak posiadanie rozdzielności majątkowej, nieposiadanie dzieci, czy nawet posiadanie formalne różnych adresów nie rozstrzygają o tym, czy małżonkowie pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym. W tej sprawie wypowiedział się Sąd Najwyższy w uzasadnieniu do wyroku z 2 lutego 1996 r. (sygn. akt II URN 56/95) stwierdzając, że ocena, czy dana osoba pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym, zależy od okoliczności konkretnego przypadku, przy czym sam fakt wspólnego zamieszkiwania nie może tu mieć decydującego znaczenia. Cechami charakterystycznymi dla prowadzenia wspólnego gospodarstwa domowego może być przede wszystkim udział i wzajemna ścisła współpraca w załatwianiu codziennych spraw związanych z prowadzeniem domu, wspólne zaspokajanie potrzeb życiowych. Oboje małżonkowie mają bowiem obowiązek, każdy według swoich sił oraz swoich możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, które przez swój związek założyli (art. 27 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Obowiązek ten powstaje z chwilą zawarcia małżeństwa i gaśnie z chwilą jego ustania, orzeczenia separacji lub unieważnienia. Zatem z założenia istota związku małżeńskiego opiera się na prowadzeniu wspólnego gospodarstwa domowego.
Resort pracy podkreślił, że w indywidualnej sprawie rozstrzygnięcie, czy i w jakim okresie dana osoba podlega ubezpieczeniom jako osoba współpracująca, powinno być oparte na analizie i ocenie całości materiału dowodowego zebranego w wyniku przeprowadzonego postępowania wyjaśniającego lub kontrolnego przez ZUS. Niezbędne jest bowiem ustalenie:
- stanu faktycznego w zakresie charakteru i rodzaju podejmowanych czynności,
- ich częstotliwości, w tym czy faktycznie pomoc miała charakter jedynie sporadyczny i okazjonalny, z wyjątkiem przypadków, gdy między najbliższymi członkami rodziny została zawarta umowa o pracę.
Mimo wyjaśnień resortu, przepisy o ubezpieczeniu osób współpracujących nadal będą powodować wątpliwości. Resort nie widzi konieczności sprecyzowania obowiązujących w tym zakresie przepisów, co było przedmiotem interpretacji poselskiej. W razie wątpliwości płatnikowi pozostaje jedynie możliwość zwrócenia się do ZUS o wydanie pisemnej interpretacji. Natomiast w przypadku ewentualnego sporu z ZUS i otrzymania niekorzystnej dla płatnika decyzji można odwołać się do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych.