Właściwość miejscową sądu, czyli określenie, w jakiej miejscowości sąd będzie rozpoznawał sprawę, zawiera art. 461 § 2 k.p.c. W myśl tego przepisu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych właściwy do rozpoznania sprawy jest sąd, w którego okręgu ma miejsce zamieszkania strona odwołująca się od decyzji wydanej przez organ rentowy, chyba że przepis odrębny stanowi inaczej. Przepis ten ustanawia zasadę, że właściwy do rozpoznania sprawy jest ten sąd, w którego okręgu zamieszkuje osoba odwołująca się od decyzji ZUS lub innego organu rentowego.
Podobną regulację zawiera także art. 90 ust. 1 ustawy z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (DzU z 2004 r. nr 159, poz. 1667 ze zm.), zgodnie z którym w sprawach o roszczenia ze stosunków prawnych między członkami otwartych funduszy a tymi funduszami lub ich organami, w których orzekają sądy ubezpieczeń społecznych, właściwy jest sąd miejsca zamieszkania członka funduszu.
Stanowi to istotne ułatwienie dla osób odwołujących się od decyzji, gdyż w celu dochodzenia swoich roszczeń będą mogły się udać do najbliższego dla nich sądu, natomiast nie będą musiały dojeżdżać do sądu właściwego z uwagi na siedzibę organu rentowego, jak to ma miejsce w zwykłych sprawach cywilnych.
Przykład
Adam Z. zamieszkały w Kielcach otrzymał decyzję ZUS, którego oddział znajdował się w Warszawie, odmawiającą mu przeliczenia emerytury. Adam Z. złożył odwołanie od tej decyzji. Sądem właściwym do rozpoznania tej sprawy będzie sąd w Kielcach, z tego względu, że w jego okręgu Adam Z. ma miejsce zamieszkania.
Trzeba zauważyć, że choć przepis wprost stanowi o miejscu zamieszkania osoby odwołującej się, co jest zasadne w przypadku osób fizycznych, to powyższą zasadę należy także odpowiednio stosować do osób prawnych (np. spółek z o.o. odwołujących się od decyzji wymierzającej składki). Oznaczałoby to, że właściwy dla osób prawnych odwołujących się od decyzji ZUS lub innych organów rentowych będzie sąd, w którego okręgu mają one swoją siedzibę. Stanowi to dla nich także ułatwienie w dochodzeniu swoich roszczeń z zakresu ubezpieczeń społecznych.
Regulacje szczególne
Od zasady przewidującej właściwość sądu miejsca zamieszkania osoby odwołującej się od decyzji organu rentowego przepisy Kodeksu postępowania cywilnego przewidują też istotne wyjątki. A mianowicie, w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, w których wniesiono odwołanie od decyzji Zakładu Emerytalno-Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, wojskowego organu emerytalnego albo organu emerytalnego właściwego w stosunku do funkcjonariuszy Służby Więziennej, właściwy jest sąd, w którego okręgu ma siedzibę ten organ (art. 461 § 21 k.p.c.). W wyżej wymienionych przypadkach sądem właściwym miejscowo do rozpoznania odwołania będzie sąd, w którego okręgu te organy mają swoją siedzibę, co jest rozwiązaniem mniej korzystnym dla ubezpieczonych.
Przykład
Jolanta J. zamieszkała w Jędrzejowie otrzymała decyzję odmawiającą jej renty rodzinnej z Wojskowego Biura Emerytalnego w Łodzi. Złożyła odwołanie od tej decyzji. Sądem właściwym do rozpoznania tej sprawy będzie sąd w Łodzi, gdyż tam jest siedziba wojskowego organu emerytalnego.
W sprawach, w których nie można określić właściwości sądu według przepisów paragrafów poprzedzających, jak również w sprawach, w których ubezpieczony zamieszkały na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej otrzymuje świadczenie wypłacane przez wyznaczoną przez Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jednostkę organizacyjną tego Zakładu, właściwy jest sąd, w którego okręgu ma siedzibę organ rentowy (art. 461 § 22 k.p.c.). Jeśli więc nie można inaczej ustalić właściwości sądu lub gdy ubezpieczony nie mieszka w Polsce albo gdy Prezes ZUS wyznaczył konkretną jednostkę do wypłacania świadczeń, wówczas właściwy do rozpoznania sprawy będzie sąd, w którego okręgu ma siedzibę organ rentowy, który wydał zaskarżoną decyzję.
O prawie do złożenia odwołania do właściwego sądu organ rentowy powinien pouczyć ubezpieczonego w decyzji.
Właściwość rzeczowa
Właściwość rzeczowa określa, jaki sąd powinien rozpoznać sprawę w pierwszej instancji. Jest to istotna sprawa, gdyż rozpoznanie sprawy przez sąd niewłaściwy będzie skutkować uchyleniem wyroku i koniecznością ponownego rozpoznania sprawy. Wynika to z art. 379 pkt 6 k.p.c., według którego zachodzi nieważność postępowania, jeżeli sąd rejonowy orzekł w sprawie, w której sąd okręgowy jest właściwy bez względu na wartość przedmiotu sporu. Jeśli więc w sprawie orzekałby sąd rejonowy, mimo że właściwy jest sąd okręgowy, to w razie zaskarżenia wyroku doszłoby do jego uchylenia i sprawa musiałby się toczyć ponownie przed właściwym sądem.
W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych zasadą jest, że właściwy w pierwszej instancji jest sąd okręgowy. Natomiast sądy rejonowe orzekają tylko w konkretnie wskazanych przez ustawodawcę kategoriach spraw.
Do właściwości sądów rejonowych należą sprawy o:
- zasiłek chorobowy, wyrównawczy, opiekuńczy, macierzyński, porodowy, pogrzebowy, rodzinny oraz o dodatki do zasiłku rodzinnego,
- świadczenie rehabilitacyjne,
- odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy w gospodarstwie rolnym, wypadku w drodze do pracy lub z pracy, wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, wypadku lub choroby zawodowej pozostającej w związku z czynną służbą wojskową albo służbą w Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służbie Kontrwywiadu Wojskowego, Służbie Wywiadu Wojskowego, Centralnym Biurze Antykorupcyjnym, Straży Granicznej, Biurze Ochrony Rządu, Służbie Więziennej, Państwowej Straży Pożarnej i Służbie Celnej,
- ustalenie niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności,
- świadczenie z tytułu funduszu alimentacyjnego (art. 4778 § 2 k.p.c.).
Niezależnie od powyższych przepisów sąd właściwy może na zgodny wniosek stron przekazać sprawę do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu, rozpoznającemu sprawy z zakresu prawa pracy lub ubezpieczeń społecznych, jeżeli przemawiają za tym względy celowości. Postanowienie w tym przedmiocie może zapaść na posiedzeniu niejawnym. Sąd, któremu sprawa została przekazana, jest związany postanowieniem sądu przekazującego (art. 461 § 3 k.p.c.). A zatem, jeśli w toku procesu strony dojdą do wspólnego wniosku, że dogodniejszy byłby dla nich inny sąd, niż ten właściwy według ustawy, to mogą złożyć w sądzie zgodny wniosek o przekazanie sprawy do innego sądu. Sąd ocenia wówczas, czy taki wniosek jest uzasadniony i w razie jego uwzględnienia przekazuje sprawę do innego sądu.
Podstawa prawna:
- art. 379 pkt 6, 461, 4778 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego.