Kto i na jakich warunkach będzie mógł się ubiegać o umorzenie zaległych składek – nowelizacja przepisów

Osoby prowadzące pozarolniczą działalność w rozumieniu ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (zwanej dalej ustawą systemową) zobowiązane są do opłacania należnych składek na własne ubezpieczenia społeczne za każdy miesiąc prowadzenia tej działalności. Składki te muszą być opłacane do 10. lub (w razie opłacania składek również za inne osoby) do 15. dnia następnego miesiąca za miesiąc poprzedni, niezależnie od tego, czy w danym miesiącu działalność ta przyniosła zyski czy straty.

W razie nieopłacenia składek ZUS może egzekwować zaległe należności (wraz z odsetkami za zwłokę) w drodze postępowania egzekucyjnego. Płatnik może też zostać ukarany za zaległości dodatkową opłatą nakładaną przez ZUS lub – jeśli jest osobą fizyczną – karą grzywny orzeczoną przez sąd, a nawet karą ograniczenia lub pozbawienia wolności.

Obecnie obowiązujące przepisy przewidują możliwość odroczenia terminu płatności składek, rozłożenia ich na raty, a nawet częściowego lub całkowitego ich umorzenia. Ta ostatnia możliwość ograniczona jest jednak rygorystycznymi warunkami. Na takie umorzenie ZUS zgadza się wyjątkowo, w szczególnie uzasadnionych przypadkach.

ZUS umorzy składki i inne należności

W wyniku omawianej nowelizacji przepisów osoby wykonujące pozarolniczą działalność mogą ubiegać się o umorzenie zaległych składek na ubezpieczenia społeczne, niezależnie od wystąpienia szczególnych okoliczności przewidzianych w ustawie systemowej. Uchwalona w tej sprawie ustawa z 9 listopada 2012 r. o umorzeniu należności powstałych z tytułu nieopłaconych składek przez osoby prowadzące pozarolniczą działalność oczekuje obecnie na podpis prezydenta (dalej: ustawa o umorzeniu należności). Wejdzie ona w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia.

WAŻNE!

Przedsiębiorcy będą mogli ubiegać się o umorzenie zaległych składek niezależnie od przyczyn, które spowodowały te zaległości.

Regulacje ustawy przewidziane są dla osób, które w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 28 lutego 2009 r. podlegały obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym oraz ubezpieczeniu wypadkowemu i nie opłaciły za ten okres (lub opłaciły w niepełnej wysokości) składek na te ubezpieczenia (art. 1 ust. 1 ustawy o umorzeniu należności).

WAŻNE!

ZUS będzie mógł umorzyć składki za osoby prowadzące działalność pozarolniczą, należne za okres od 1 stycznia 1999 r. do 28 lutego 2009 r.

Umorzeniu podlegają:

• składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz na ubezpieczenie wypadkowe,
• składki na ubezpieczenie zdrowotne oraz na Fundusz Pracy,
• odsetki za zwłokę, opłaty prolongacyjne, koszty upomnienia, opłaty dodatkowe, a także koszty egzekucyjne naliczone przez dyrektora oddziału ZUS, naczelnika urzędu skarbowego lub komornika sądowego.

Umorzeniu będą również podlegały wszystkie z wymienionych należności, które do dnia wejścia w życie ustawy zostały rozłożone na raty i nie opłacono ich do dnia złożenia wniosku o umorzenie.

Ustawa o umorzeniu należności przewiduje wyłącznie umorzenie składek z tytułu własnego ubezpieczenia osoby prowadzącej pozarolniczą działalność. Jeśli osoba ta zatrudniała w ramach tej działalności pracowników (lub innych ubezpieczonych – np. zleceniobiorców) i ma zaległości w opłacaniu za nich składek, zaległości te nie podlegają umorzeniu na podstawie tej ustawy.

Marian D. od 2003 r. prowadzi własną, jednoosobową firmę (nigdy nie zatrudniał żadnej osoby). Obecnie zalega z opłaceniem składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, wypadkowe, zdrowotne i Fundusz Pracy za lata 2007–2008. Należności te, w łącznej wysokości wraz z odsetkami i opłatami egzekucyjnymi 5400 zł, spłaca w ramach układu ratalnego zawartego z ZUS w 2011 r. Dotychczas spłacił 3500 zł, a termin płatności następnej raty przypada za miesiąc. Jeśli po wejściu w życie ustawy ubezpieczony przed terminem zapłaty zgłosi wniosek o umorzenie kolejnej raty, nie będzie już musiał spłacać pozostałej części długu (1900 zł). W jego przypadku umorzeniu podlega bowiem cała kwota nieopłaconych składek.

Janina K. od 4 lat prowadzi działalność gospodarczą. W 2008 r. zatrudniła dwóch pracowników, ale nie opłacała za nich składek na ubezpieczenia społeczne oraz na ubezpieczenie zdrowotne. Oprócz tego posiada zaległości z tytułu składek należnych na własne ubezpieczenia za okres od stycznia do grudnia 2008 r. W związku z wejściem w życie ustawy o umorzeniu należności ubezpieczona będzie mogła ubiegać się o umorzenie tej ostatniej zaległości. Nie będzie natomiast możliwe umorzenie w tym trybie zaległych składek, które zobowiązana była opłacać za własnych pracowników.

Powszechna abolicja składkowa

Ustawa o umorzeniu należności skierowana jest do wszystkich osób, które w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 28 lutego 2009 r. podlegały obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym oraz ubezpieczeniu wypadkowemu z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności w rozumieniu art. 8 ust. 6 ustawy systemowej.

Z umorzenia skorzystają zatem:

• osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie przepisów o działalności gospodarczej lub innych przepisów szczególnych,
• twórcy i artyści,
• osoby prowadzące działalność w zakresie wolnego zawodu,
• wspólnicy jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością spółki jawnej, komandytowej lub partnerskiej,
• osoby prowadzące niepubliczną szkołę, placówkę lub ich zespół, na podstawie przepisów o systemie oświaty.

Ustawa umarza zaległości składkowe w głównej mierze osobom, u których zadłużenie powstało w wyniku niejasnych i często zmieniających się przepisów ubezpieczeniowych. Chodzi tu przede wszystkim o zmiany w zasadach podlegania tym ubezpieczeniom w okresie czasowego niewykonywania działalności gospodarczej. Do 19 września 2008 r. nie było przepisów jasno regulujących, jak należy ustalać taki okres. Ustalenia dokonywane czy to przez płatnika składek, czy to przez ZUS opierały się często na analizie dokumentacji składanej w innych urzędach (np. w urzędzie skarbowym) i budziły szereg wątpliwości. Zmieniło się to dopiero od 20 września 2008 r., gdy wprowadzona została możliwość formalnego zawieszenia przez przedsiębiorców prowadzonej działalności, łącznie z zawieszeniem obowiązku opłacania składek.

Na nowych regulacjach skorzystają również osoby, których zaległość w opłacaniu składek powstała w wyniku zmian przepisów dotyczących zbiegu prowadzenia działalności pozarolniczej z innym tytułem do podlegania ubezpieczeniom społecznym. Taka sytuacja dotyczyła m.in. osób prowadzących działalność i wykonujących jednocześnie pracę nakładczą. Przypomnijmy, że dopiero od 1 marca 2009 r. obowiązuje przepis, zgodnie z którym osoba taka podlega obowiązkowym ubezpieczeniom z tytułu prowadzenia działalności, zawsze gdy podstawa wymiaru składek z pracy nakładczej jest niższa niż obowiązująca ją minimalna podstawa wymiaru składek z tytułu działalności.

Możliwość umorzenia składek otrzymają jednak wszystkie te osoby, które we wskazanym okresie prowadziły działalność pozarolniczą, w tym również osoby, które nie opłacały składek np. z powodu trudnej sytuacji finansowej lub z jakiegokolwiek innego powodu (np. niedbalstwa lub wręcz celowego uchylania się od obowiązku opłacania składek).

Umorzenie po złożeniu wniosku

ZUS nie umorzy zaległych składek z urzędu. Osoba, która zalega z płatnościami, będzie musiała przede wszystkim zgłosić w tej sprawie wniosek do ZUS w terminie 24 miesięcy od dnia wejścia w życie tej ustawy (art. 1 ust. 4 ustawy o umorzeniu należności).

WAŻNE!

Umorzenie składek będzie możliwe tylko po złożeniu przez płatnika wniosku, w terminie 24 miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy.

Jeżeli decyzję o podleganiu obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym lub decyzję o wysokości zadłużenia z tytułu składek na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne za wskazany w ustawie okres ZUS wyda już po wejściu w życie omawianej ustawy, wówczas z wnioskiem o umorzenie składek będzie można wystąpić w ciągu 12 miesięcy od dnia uprawomocnienia się tej decyzji (art. 1 ust. 5 ustawy o umorzeniu należności). O umorzenie należności osoby prowadzącej pozarolniczą działalność może wystąpić również jej spadkobierca lub osoba trzecia, jeśli ZUS wydał decyzję o odpowiedzialności tych osób za zobowiązania osoby ubezpieczonej. Wniosek ten będzie mógł być złożony w ciągu 24 miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy. Analogicznie, jeśli decyzja o odpowiedzialności za zadłużenie spadkobiercy lub osoby trzeciej zostanie wydana po dniu wejścia w życie ustawy, wniosek o umorzenie będzie można złożyć również w ciągu 24 miesięcy lub 12 miesięcy od uprawomocnienia się decyzji.

Umorzenie po spełnieniu warunków określonych w decyzji ZUS

Umorzenie przez ZUS zaległości należnych od osoby, która wystąpiła w tej sprawie z wnioskiem zgłoszonym w wymaganym terminie, będzie uzależnione od spełnienia przez nią określonych warunków. Dłużnik, zamierzający skorzystać z regulacji przewidzianych ustawą o umorzeniu należności, nie może bowiem posiadać innych zaległości (niepodlegających umorzeniu) z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy, FGŚP oraz na Fundusz Emerytur Pomostowych. Chodzi tu zarówno o zaległości z tytułu składek na własne ubezpieczenia za okres po 28 lutego 2009 r., jak również o zaległości (bez względu na okres, którego dotyczą) w opłacaniu składek za osoby zatrudnione przy prowadzeniu pozarolniczej działalności (np. za pracowników czy zleceniobiorców). Aby skorzystać z umorzenia składek na własne ubezpieczenia, wnioskodawca będzie musiał również uiścić odsetki za zwłokę należne od składek niepodlegających umorzeniu, opłaty prolongacyjne, koszty upomnienia, opłaty dodatkowe, a także koszty egzekucyjne naliczone przez dyrektora oddziału ZUS, naczelnika urzędu skarbowego lub komornika sądowego.

Po zgłoszeniu przez osobę prowadzącą działalność wniosku o umorzenie, ZUS wyda decyzję określającą warunki jego udzielenia (art. 1 ust. 8 ustawy o umorzeniu należności). W decyzji tej ustali również kwoty składek podlegające umorzeniu (z wyjątkiem kosztów egzekucyjnych). Osoba ubiegająca się o umorzenie będzie musiała spłacić należności niepodlegające umorzeniu (np. składki należne za pracowników) w terminie 12 miesięcy od dnia uprawomocnienia się decyzji. Może się zdarzyć, że w terminie 12 miesięcy od dnia uprawomocnienia się decyzji określającej warunki umorzenia należności niepodlegające temu umorzeniu (z wyjątkiem składek finansowanych przez ubezpieczonych niebędących płatnikami składek) zostaną rozłożone na raty lub ZUS odroczy termin ich płatności. W takim przypadku dopiero po całkowitym opłaceniu tych należności organ ten uzna, że warunki określone w decyzji zostały spełnione.

WAŻNE!

Warunki umorzenia w trybie ustawy o umorzeniu należności zostaną określone w odrębnej decyzji ZUS, wydanej płatnikowi składek.

Jeśli dłużnik spełni warunki przewidziane w decyzji i nie będzie posiadał innych, niepodlegających umorzeniu zaległości z tytułu składek, ZUS wyda decyzję o umorzeniu należności (podlegających umorzeniu zgodnie z omawianą ustawą). Natomiast gdy warunki umorzenia nie zostaną spełnione ZUS wyda decyzję odmawiającą umorzenia zaległych składek. Od tych decyzji również będzie można złożyć odwołanie do sądu na ogólnych zasadach przewidzianych w art. 83 ust. 2 ustawy systemowej.

Warto dodać, że na czas trwania postępowania w sprawie umorzenia składek (od dnia zgłoszenia wniosku o umorzenie do dnia uprawomocnienia się decyzji w tej sprawie) zawieszeniu ulegnie postępowanie egzekucyjne prowadzone w sprawie odzyskania zaległych należności. Z drugiej strony trzeba pamiętać, że w tym okresie zawieszeniu ulegnie również bieg terminu przedawnienia.

Marek J. od 2003 r. prowadzi działalność gospodarczą, przy której zatrudnia 4 pracowników. W 2008 r. miał problemy finansowe, w związku z czym nie opłacał w tym roku składek ani na własne ubezpieczenia, ani na ubezpieczenia zatrudnionych pracowników. Po wejściu w życie ustawy o umorzeniu należności będzie mógł zgłosić wniosek o umorzenie należności z tytułu składek na własne ubezpieczenia. ZUS wyda wówczas decyzję, w której uzależni to umorzenie od opłacenia zaległych należności z tytułu ubezpieczenia pracowników. Jeśli przedsiębiorca spłaci je w ciągu 12 miesięcy po uprawomocnieniu się decyzji, ZUS wyda decyzję umarzającą składki, których płatnik nie opłacił na własne ubezpieczenia. Warunkiem wydania tej decyzji będzie nieposiadanie przez przedsiębiorcę jakichkolwiek innych zaległości z tytułu składek (również z bieżącego okresu).

Umorzenie po zakończeniu działalności

Ustawa o umorzeniu należności dzieli osoby uprawnione do skorzystania z jej regulacji na dwie grupy:

• osoby, które przed 1 września 2012 r. zakończyły prowadzenie pozarolniczej działalności i nie prowadzą jej w dniu wydania decyzji określającej warunki umorzenia zaległości oraz
• osoby, które po 31 sierpnia 2012 r. nadal prowadzą pozarolniczą działalność lub prowadzą ją w dniu wydania decyzji określającej warunki umorzenia zaległości.

Pierwsza grupa osób będzie mogła w pełni korzystać z uprawnień przewidzianych w ustawie od razu po jej wejściu w życie. Po zgłoszeniu wniosku ZUS wyda im decyzję określającą warunki umorzenia zaległości, a następnie – po spełnieniu tych warunków – decyzję w sprawie umorzenia. Osoby, które nadal prowadzą pozarolniczą działalność, stosowne decyzje ZUS będą mogły uzyskać dopiero po dokonaniu notyfikacji ustawy przez Komisję Europejską. Wtedy wejdą w życie przepisy umożliwiające wydanie przez ZUS takich decyzji. Będzie to możliwe po ogłoszeniu decyzji Komisji Europejskiej stwierdzającej, że:

• umorzenie należności nie stanowi pomocy publicznej w rozumieniu art. 107 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej lub
• umorzenie należności stanowi pomoc publiczną zgodnie z rynkiem wewnętrznym.

Jeśli płatnik zgłosi wniosek o umorzenie przed dniem wydania decyzji przez Komisję Europejskią, do zawieszenia postępowania egzekucyjnego będą miały zastosowanie przepisy o pomocy publicznej.

Warto podkreślić, że dla wszystkich osób objętych omawianą ustawą od przychodu z tytułu umorzenia zaległości nie będzie naliczany podatek dochodowy od osób fizycznych. W świetle tej ustawy nie będzie to bowiem przychód w rozumieniu przepisów regulujących zasady opłacania tego podatku (art. 3 ustawy o umorzeniu należności).

Umorzone składki nie podwyższą emerytury

Umorzenie należności związanych z obowiązkiem opłacania składek na ubezpieczenia społeczne przez osoby prowadzące pozarolniczą działalność przełoży się, w niekorzystny dla nich sposób, na prawo i wysokość świadczeń emerytalno-rentowych. Przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty dla płatników składek, zobowiązanych do opłacania składek na własne ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz osób współpracujących z osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność, nie uwzględnia się okresu, za który nie zostały opłacone składki, mimo podlegania obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym w tym okresie (art. 5 ust. 4 ustawy emerytalnej). Dodatkową regulację w tej kwestii zawiera art. 4 ustawy o umorzeniu należności. Na podstawie tego przepisu, w razie umorzenia składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, w trybie omawianej ustawy:

• okres, za który składki zostały umorzone nie będzie uwzględniony przy ustalaniu wysokości emerytur i rent z ubezpieczeń społecznych oraz innych świadczeń, do których prawo uzależnione jest od posiadania wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego przewidzianego przepisami ustawy emerytalnej,
• kwota umorzonych składek nie podlega wliczeniu do podstawy obliczenia tzw. nowej emerytury.

Warto dodać, że okres, za który zostaną umorzone składki, nie zostanie również zaliczony do stażu składkowego i nieskładkowego uprawniającego do podwyższenia emerytury do kwoty najniższego świadczenia na podstawie art. 87 ustawy emerytalnej.

Barbara K. w latach 2007–2008 prowadziła działalność gospodarczą. Przez cały 2008 rok wykonywała również pracę nakładczą i nie opłacała składek na własne ubezpieczenia z działalności. W 2013 r., po ukończeniu podwyższonego wieku emerytalnego, wynoszącego dla niej 60 lat i 3 miesiące, zamierza zgłosić wniosek o emeryturę. Łącznie z okresem podlegania ubezpieczeniom z tytułu prowadzonej działalności ubezpieczona udowodniła niespełna 21-letni okres składkowy i nieskładkowy. Jeśli ZUS umorzy jej zaległe składki za 2008 r., nie będzie mógł uwzględnić tego roku przy ustalaniu stażu wymaganego do podwyższenia emerytury do kwoty najniższego świadczenia (tj. 20 lat składkowych i nieskładkowych). Barbara K. nie będzie więc mogła liczyć na takie podwyższenie.

Podstawa prawna:

• ustawa z 9 listopada 2012 r. o umorzeniu należności powstałych z tytułu nieopłaconych składek przez osoby prowadzące pozarolniczą działalność (w dniu oddania numeru do druku ustawa oczekiwała na podpis prezydenta),
• art. 6 ust. 5, art. 8 ust. 6, art. 13 ust. 4, art. 23–24, art. 28–29 i art. 47 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.),
• art. 5 ust. 4 i art. 87 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS (Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.).