Do kogo należy opłacanie składek na ubezpieczenia społeczne (zatrudniającego czy zakładu karnego) za pracującego skazanego, zależy od rodzaju zawartej umowy, czyli od podstawy zatrudnienia. Wynika to z faktu, że nie każda podstawa zatrudnienia powoduje powstanie obowiązku ubezpieczeń społecznych oraz ubezpieczenia zdrowotnego. Dla tej grupy osób ważne jest ustalenie, na jakiej podstawie prawnej mają wykonywać pracę zarobkową.
Zatrudnienie skazanego
Stosownie do art. 121 § 1 i 2 Kodeksu karnego wykonawczego skazanemu zapewnia się w miarę możliwości świadczenie pracy. Skazanego zatrudnia się na podstawie skierowania do pracy albo umożliwia się mu wykonywanie pracy zarobkowej w ramach umowy o pracę, umowy-zlecenia, umowy o dzieło, umowy o pracę nakładczą lub na innej podstawie prawnej.
Zatrudnienie skazanego następuje za zgodą i na warunkach określonych przez dyrektora zakładu karnego, zapewniających prawidłowy przebieg odbywania kary pozbawienia wolności. Przy kierowaniu do pracy uwzględnia się w miarę możliwości zawód, wykształcenie, zainteresowania i potrzeby osobiste skazanego. Jeżeli skazanego zatrudnia się na podstawie skierowania do pracy, zatrudnienie przy pracach szkodliwych dla zdrowia wymaga jego pisemnej zgody.
Pracę zapewnia się przede wszystkim skazanym zobowiązanym do świadczeń alimentacyjnych, a także mającym szczególnie trudną sytuację materialną, osobistą lub rodzinną.
Praca skazanego z reguły jest odpłatna. Zasady wynagradzania za pracę ustala się w porozumieniu zawieranym przez dyrektora zakładu karnego lub w umowie zawieranej przez skazanego. Przy skierowaniu skazanego do prac administracyjno-porządkowych na terenie zakładu karnego wynagrodzenie za pracę ustala dyrektor tego zakładu.
Wynagrodzenie przysługujące skazanemu nie może być niższe od najniższego wynagrodzenia pracowników określonego na podstawie Kodeksu pracy.
Za prace porządkowe oraz pomocnicze wykonywane na rzecz jednostek organizacyjnych Służby Więziennej lub za prace porządkowe na rzecz samorządu terytorialnego, w wymiarze nieprzekraczającym 90 godzin miesięcznie, wynagrodzenie nie przysługuje skazanemu.
Skazanemu, za jego pisemną zgodą lub na jego wniosek, dyrektor może zezwolić na nieodpłatne zatrudnienie przy pracach publicznych na rzecz organów administracji publicznej oraz przy pracach wykonywanych na cele charytatywne, a także przy pracach porządkowych i pomocniczych, przy pracach wykonywanych na rzecz organizacji pożytku publicznego lub przy pracach porządkowych i pomocniczych wykonywanych na rzecz jednostek organizacyjnych Służby Więziennej. Nie dotyczy to pracy wykonywanej przez skazanego na podstawie przepisów prawa pracy.
Tymczasowo aresztowany ma obowiązek wykonywania prac porządkowych w obrębie aresztu śledczego. Przy innych pracach może zostać zatrudniony tylko za jego zgodą. Zatrudnienie poza obrębem aresztu śledczego wymaga ponadto zezwolenia organu, do którego dyspozycji pozostaje tymczasowo aresztowany.
Skierowanie do pracy
Osoby wykonujące odpłatnie (za wynagrodzeniem) pracę na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 8 i art. 12 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Obowiązek ten obejmuje okres od dnia rozpoczęcia wykonywania pracy do dnia jej zakończenia.
Dla osób odbywających karę pozbawienia wolności lub tymczasowo aresztowanych, które świadczą pracę zarobkową na podstawie skierowania do pracy, ubezpieczenie chorobowe jest dobrowolne. Oznacza to, że zostają nim objęte na swój wniosek za pośrednictwem podmiotu, na którego rzecz wykonują pracę. Podmiot ten jako płatnik składek zaznacza odpowiednie pole w dokumencie zgłoszenia do ubezpieczeń (formularz ZUS ZUA).
Zgłoszenie do ubezpieczeń
Płatnikiem składek dla osób odbywających karę pozbawienia wolności lub tymczasowo aresztowanych pracujących na podstawie skierowania do pracy jest podmiot, na którego rzecz jest świadczona praca. Powinien on zgłosić te osoby do właściwych ubezpieczeń społecznych na formularzu ZUS ZUA z kodem tytułu ubezpieczenia – 08 00 XX (osoba wykonująca odpłatnie pracę na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania). Do obowiązków takiego płatnika składek należy także rozliczanie i opłacanie należnych składek za każdy miesiąc podlegania tych osób ubezpieczeniom oraz ustalenie prawidłowej podstawy wymiaru składek, która stanowi przysługujące i wypłacone im wynagrodzenie za pracę.
Osoby odbywające karę pozbawienia wolności lub tymczasowo aresztowane mogą także wykonywać pracę w ramach stosunku pracy. Przy takiej podstawie prawnej zatrudnienia osoby te podlegają ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu, tak jak wszyscy pozostali pracownicy. Obowiązek ubezpieczeń powstaje wówczas w dniu nawiązania stosunku pracy (zgodnie z zawartą umową), a ustaje w dniu jego rozwiązania. Płatnikiem składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne osób odbywających karę pozbawienia wolności lub tymczasowo aresztowanych, które wykonują pracę zarobkową w ramach stosunku pracy, jest pracodawca, a nie zakład karny, w którym te osoby przebywają. Zgłoszenia tych osób do ubezpieczeń płatnik dokonuje na formularzu ZUS ZUA, z kodem tytułu ubezpieczenia 01 10 XX (pracownik podlegający ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu).
Skazany, a także osoba tymczasowo aresztowana mogą także wykonywać pracę na podstawie umowy-zlecenia, umowy o dzieło (są to umowy cywilnoprawne) lub o pracę nakładczą. W przypadku wykonywania pracy na podstawie umowy o dzieło, która nie została zawarta z własnym pracodawcą lub jest wykonywana na rzecz tego pracodawcy, nie ma żadnej podstawy prawnej do objęcia tych osób ubezpieczeniami społecznymi i ubezpieczeniem zdrowotnym. Inaczej jest natomiast w przypadku zawarcia umowy-zlecenia. Zleceniobiorca podlega bowiem obowiązkowi ubezpieczeń emerytalnego i rentowych, a także obowiązkowi ubezpieczenia wypadkowego. Dla zleceniobiorcy obowiązkowe jest także ubezpieczenie zdrowotne. Jedynie ubezpieczenie chorobowe ma charakter dobrowolny.
Podstawa prawna:
- art. 121 § 1–3, art. 122, 123, art. 123a § 1–2, art. 218 § 1 Kodeksu karnego wykonawczego,
- art. 6 ust. 1 pkt 8, art. 12 ust. 1, art. 18 ust. 4a i 4b ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (DzU z 2009 r. nr 205, poz. 1585 ze zm.).