Niezadowalająca wysokość świadczeń emerytalnych i rentowych sprawia, że emeryci i renciści bardzo często podejmują zatrudnienie w celu uzyskania dodatkowych dochodów. Liczne są również przypadki, gdy mimo ustalenia przez organ rentowy prawa do emerytury lub renty, świadczeniobiorca kontynuuje już wcześniej podjęte zatrudnienie. Okoliczność posiadania ustalonego prawa do emerytury lub renty nie oznacza jednak, że z tytułu zatrudnienia nie ma obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne. Z reguły bowiem zatrudnienie emeryta lub rencisty pociąga za sobą obowiązek opłacania tych składek. Dotyczy to zarówno zatrudnienia w ramach stosunku pracy, jak i niepracowniczego stosunku zatrudnienia.
Prawo do emerytury lub renty
Na potrzeby ubezpieczeń społecznych za „osobę mającą ustalone prawo do emerytury lub renty” uważa się osobę, która ma stwierdzone przez właściwą instytucję (z reguły w drodze decyzji administracyjnej) prawo do świadczenia pieniężnego z systemu ubezpieczenia społecznego (w Polsce realizowanego przez ZUS i KRUS) albo z zaopatrzenia emerytalnego, którym objęta jest dana grupa zawodowa (np. zaopatrzenie emerytalne funkcjonariuszy Policji czy żołnierzy zawodowych), noszącego nazwę emerytury lub renty. Oprócz emerytury lub renty z krajowego systemu ubezpieczenia społecznego bądź zaopatrzenia emerytalnego, emerytura lub renta może być przyznana z zagranicznego systemu zabezpieczenia społecznego. „Osobą mającą ustalone prawo do emerytury lub renty” jest osoba mająca ustalone prawo do renty rodzinnej z ZUS, lecz nie jest nią osoba, która ma prawo do renty socjalnej czy też renty przyznanej na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego.
Zatrudnienie w ramach stosunku pracy
Emeryt lub rencista wykonujący pracę w ramach stosunku pracy podlega ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu na takich samych zasadach jak pozostali pracownicy, bez względu na wymiar czasu pracy czy też wysokość przychodów ze stosunku pracy. Oznacza to, że od dnia nawiązania stosunku pracy do dnia jego ustania obowiązkowe są dla emeryta (rencisty) zarówno ubezpieczenia społeczne, jak i ubezpieczenie zdrowotne.
Umowa o pracę nakładczą
Osoby wykonujące pracę na podstawie umowy o pracę nakładczą podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. Ubezpieczenie chorobowe jest dla nich dobrowolne, a ubezpieczeniem wypadkowym nie mogą być objęci. Nabycie przez chałupnika prawa do emerytury lub renty diametralnie zmienia jego sytuację prawną w zakresie ubezpieczeń społecznych. Z dniem ustalenia prawa do tego typu świadczenia chałupnik podlega bowiem ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym dobrowolnie, a w konsekwencji nie może zgłosić się do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego. Ubezpieczeniu chorobowemu mogą bowiem podlegać wyłącznie osoby objęte obowiązkowymi ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi. Chałupnik będący emerytem lub rencistą podlega jednak obowiązkowo ubezpieczeniu zdrowotnemu.
Umowa-zlecenie
Bardzo często wybieraną przez firmy formą zatrudnienia emeryta lub rencisty jest umowa-zlecenia lub inna umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego stosuje się przepisy dotyczące zlecenia (np. kontrakt menedżerski, umowa o zarządzenie przedsiębiorstwem itd.). Wbrew pozorom zasadniczo ta forma zatrudnienia emeryta lub rencisty również wiąże się z obowiązkiem opłacania składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne. Emeryt (rencista), który wykonuje pracę w ramach niepracowniczego stosunku zatrudnienia, wynikającego z zawartej umowy-zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, wypadkowemu i zdrowotnemu. Jedynie ubezpieczenie chorobowe jest dla niego dobrowolne. Dotyczy to również przypadku, gdy umowa-zlecenia lub inna umowa o świadczenie usług została zawarta z pracodawcą, z którym emeryt (rencista) pozostaje równocześnie w stosunku pracy lub jeżeli w ramach takiej umowy emeryt (rencista) wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy.
Obowiązujące przepisy przewidują tylko jeden przypadek, w którym pomimo zatrudnienia na podstawie umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, emeryt (rencista) nie podlega z tego tytułu ubezpieczeniom społecznym. Chodzi tu o sytuację, gdy emeryt (rencista) jest równocześnie zatrudniony w ramach stosunku pracy w innej firmie. W takiej sytuacji wyłączenie obowiązku ubezpieczeń społecznych z tytułu umowy-zlecenia (innej umowy o świadczenie usług) jest niezależne od wysokości przychodów osiąganych z tytułu stosunku pracy. Mimo braku obowiązku ubezpieczeń społecznych emeryt (rencista), który zatrudnienie na podstawie umowy-zlecenia (innej umowy o świadczenie usług) łączy ze świadczeniem pracy w ramach stosunku pracy na rzecz innej firmy z tytułu umowy-zlecenia, podlega obowiązkowo ubezpieczeniu zdrowotnemu.
Przykład
Jan W. pobiera emeryturę z ZUS. W celu uzyskania dodatkowych przychodów Jan W. wykonuje pracę na rzecz spółki z o.o. na podstawie zawartej z nią umowy-zlecenia. Ponadto Jan W. jest zatrudniony na podstawie umowy o pracę, na pół etatu, w spółce jawnej. Mimo że jego wynagrodzenie z tytułu umowy o pracę jest niższe od kwoty minimalnego wynagrodzenia, z tytułu umowy-zlecenia Jan W. podlega obowiązkowo tylko ubezpieczeniu zdrowotnemu.
Umowa o dzieło
Wykonywanie pracy na podstawie umowy o dzieło – co do zasady – nie wiąże się z obowiązkiem opłacania składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne. Dotyczy to również zatrudnionych na podstawie takiej umowy emerytów i rencistów. Od tej zasady przewidziany jest jednak wyjątek. Jeżeli umowa o dzieło została zawarta z pracodawcą, z którym emeryt (rencista) pozostaje równocześnie w stosunku pracy lub jeżeli w ramach takiej umowy emeryt (rencista) wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostają w stosunku pracy, przychód z tytułu tej umowy stanowi podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne. Wynika to stąd, że w takim przypadku osoba wykonująca pracę na podstawie umowy o dzieło dla potrzeb ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego jest traktowana jako pracownik, a pracownik zgodnie z tym, co zostało stwierdzone już wcześniej, podlega obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu.
Podstawa prawna:
- art. 6 ust. 1 pkt 1, 2 i 4, art. 8 ust. 2a, art. 9 ust. 4–4b i 5, art. 11 ust. 2 oraz art. 12 ust. 1 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (DzU z 2009 r. nr 205, poz. 1585 ze zm.),
- art. 66 ust. 1 pkt 1 lit. a, d i e oraz art. 82 ust. 1 ustawy z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (DzU z 2008 r. nr 164, poz. 1027 ze zm.).