Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej spowodowało, że w zakresie zasad dotyczących ubezpieczeń społecznych, a w szczególności przyznawania świadczeń emerytalnych Polska została objęta prawem wspólnotowym.
W Unii Europejskiej nie obowiązują jednakowe zasady w zakresie nabywania uprawnień do świadczeń emerytalnych. Każde państwo członkowskie samodzielnie określa rodzaje świadczeń emerytalnych oraz zasady ich nabywania.
W celu wyeliminowania sprzeczności między systemami emerytalnymi obowiązującymi w poszczególnych państwach członkowskich systemy te podlegają koordynacji polegającej na ustaleniu standardów (zasad) wspólnych dla wszystkich państw Unii Europejskiej. Standardy (zasady) te są regulowane wieloma aktami prawnymi Unii Europejskiej.
Najważniejsze miejsce wśród nich zajmują:
• rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 z 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego w stosunku do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek oraz do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (DzUrz WE L 149 ze zm.),
• rozporządzenie Rady (EWG) nr 574/72 z 21 marca 1972 r. w sprawie wykonywania rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego w stosunku do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek oraz do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (DzUrz WE L74 ze zm.).
Do podstawowych zasad koordynacji należą:
• zasada równego traktowania,
• zasada sumowania okresów ubezpieczenia lub zamieszkania,
• zasada zachowania praw nabytych,
• zasada uznawania zdarzeń objętych ochroną, które wystąpiły na terytorium jednego państwa członkowskiego, tak jakby zaszły pod rządami państwa zobowiązanego do udzielania świadczeń.
Postępowanie o przyznanie emerytury
Postępowanie o przyznanie emerytury wszczyna się na wniosek osoby zainteresowanej.
Przepisy rozporządzenia nr 574/72 wyróżniają 3 zasadniczo odmienne sytuacje przy składaniu wniosku o świadczenie emerytalne, z uwagi na miejsce zamieszkania wnioskodawcy:
• wnioski o emeryturę składane przez osoby zamieszkałe w Polsce,
• wnioski o emeryturę składane przez osoby zamieszkałe za granicą w państwach członkowskich,
• wnioski o emeryturę składane przez osoby zamieszkałe poza terytorium państw członkowskich.
Osoby zamieszkałe w Polsce mogą składać wnioski o emeryturę z tytułu okresów ubezpieczenia lub zamieszkania przebytych w Polsce oraz w jednym lub kilku państwach członkowskich lub z tytułu okresów ubezpieczenia lub zamieszkania przebytych wyłącznie za granicą - w jednym lub w kilku państwach członkowskich. Zgodnie z ogólną zasadą obowiązująca w całej Unii Europejskiej, aby nabyć uprawnienie do świadczenia emerytalnego w danym państwie członkowskim, należy spełniać warunki przewidziane przez ustawodawstwo tego państwa. Aby nabyć prawo do emerytury w Polsce, trzeba spełniać warunki określone w ustawie z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS (DzU z 2004 r. nr 39, poz. 353 ze zm.). Warunki te podlegają modyfikacji na podstawie rozporządzeń 1408/71 i 574/72. Chodzi tu głównie o zasadę sumowania okresów ubezpieczenia lub zamieszkania, zgodnie z którą, jeśli w którymś państwie członkowskim UE prawo do emerytury jest uzależnione od posiadania okresów ubezpieczenia lub zamieszkania, instytucja ubezpieczeniowa tego państwa uwzględnia w miarę potrzeby okresy ubezpieczenia lub zamieszkania w innych państwach członkowskich, tak jakby osoba ta podlegała ubezpieczeniu w państwie ustalającym świadczenie. Wyrażenie „w miarę potrzeby” oznacza, że ZUS, ustalając prawo do emerytury, weźmie pod uwagę okresy ubezpieczenia lub zamieszkania w innych państwach członkowskich, jeśli okres podlegania ubezpieczeniu w Polsce nie będzie wystarczający do uzyskania prawa do emerytury. W pierwszej kolejności, ustalając prawo do emerytury, Zakład Ubezpieczeń Społecznych uwzględni polskie okresy zatrudnienia przy ustaleniu tego prawa (okresy składkowe i nieskładkowe). W przypadku gdy okresy te okażą się niewystarczające do ustalenia prawa do emerytury, uwzględnieniu będą podlegały okresy ubezpieczenia społecznego rolników, prowadzenia gospodarstwa i pracy na roli - tzw. okresy rolne. Dopiero gdy te okresy okażą się niewystarczające, ZUS uwzględni okresy ubezpieczenia i zamieszkania w innych państwach członkowskich Unii Europejskiej.
Przykład
ZUS ustalając uprawnienia do emerytury 65- -letniemu mężczyźnie, który posiada okres ubezpieczenia w Polsce wynoszący 18 lat (niewystarczający do nabycia prawa do polskiej emerytury) i okres ubezpieczenia w Belgii wynoszący 7 lat, zsumuje oba wymienione okresy. Umożliwi to spełnienie przez zainteresowanego warunku posiadania 25-letniego okresu składkowego i nieskładkowego, wymaganego do nabycia prawa do polskiej emerytury.
Krótki okres ubezpieczenia
W sytuacji gdy osoba zainteresowana przyznaniem emerytury lub renty ma w danym państwie członkowskim okres ubezpieczenia (lub zamieszkania) krótszy niż 1 rok i z tytułu tego okresu nie przysługują żadne świadczenia na podstawie wewnętrznych przepisów tego państwa, instytucja danego państwa członkowskiego nie ustala uprawnień do świadczeń. Ten krótki okres ubezpieczenia zostanie uwzględniony przez instytucje innych państw członkowskich przy obliczaniu wysokości ustalanych przez nie świadczeń emerytalno-rentowych. Z powyższego wynika, że jeżeli ktoś pracował w określonym państwie członkowskim krócej niż rok, nie powinien spodziewać się z tego państwa emerytury lub renty, chyba że wewnętrzne przepisy prawne tego państwa przewidują prawo do świadczeń za tak krótkie okresy.
Przykład
Kobieta ubiegająca się o emeryturę pracowała w Polsce 11 miesięcy, w Niemczech 9 miesięcy, a we Włoszech 38 lat. Za okresy ubezpieczenia w Polsce (wynoszące 11 miesięcy) nie przysługują świadczenia polskie, a za okresy ubezpieczenia w Niemczech (wynoszące 9 miesięcy) nie przysługują świadczenia niemieckie. Instytucje polska i niemiecka nie przyznają i nie będą wypłacać żadnych świadczeń. W takiej sytuacji instytucja włoska, przy obliczaniu wysokości włoskiej emerytury uwzględni polskie i niemieckie okresy ubezpieczenia.
Sumowaniu z Polskimi okresami ubezpieczenia - oprócz okresów ubezpieczenia w państwach członkowskich Unii Europejskiej - podlegają również okresy ubezpieczenia w państwach Europejskiego Obszaru Gospodarczego nienależących do Unii Europejskiej (Norwegii, Islandii, Liechtensteinu).
Piotr Matwiejczyk