Renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje osobie, która spełnia łącznie następujące warunki:
- jest niezdolna do pracy,
- ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy,
- stała się niezdolna do pracy w okresach składkowych i nieskładkowych wymienionych w przepisach ustawy emerytalnej lub nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów.
Staż zależny od wieku
Osoba ubiegająca się o przyznanie renty z tytułu niezdolności do pracy musi legitymować się odpowiednim stażem ubezpieczeniowym.
Wymagana długość stażu ubezpieczeniowego jest uzależniona od wieku, w którym osoba stała się niezdolna do pracy, i wynosi:
- 1 rok – jeżeli niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem 20 lat,
- 2 lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 20 lat do 22 lat,
- 3 lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 22 lat do 25 lat,
- 4 lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 25 lat do 30 lat,
- 5 lat – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat.
Ustalając wymagany staż ubezpieczeniowy, ZUS uwzględnia przede wszystkim okresy składkowe, jakie wnioskodawca przebył w czasie kariery zawodowej. Najogólniej ujmując, są to okresy aktywności zawodowej, za które opłacono składkę na ubezpieczenia społeczne (ubezpieczenia emerytalne i rentowe), jak również niektóre okresy, za które składka nie została opłacona ze względu na brak takiego obowiązku (np. okresy pozostawania w stosunku pracy, wykonywania umowy-zlecenia, prowadzenia działalności gospodarczej). Zaliczeniu podlegają również okresy nieskładkowe, a więc okresy braku aktywności zawodowej, za które nie zostały odprowadzone składki na ubezpieczenia społeczne (np. pobierania świadczeń chorobowych, nauki w szkole wyższej). Przy ustalaniu stażu wymaganego do przyznania renty okresy nieskładkowe podlegają zaliczeniu w wymiarze nie wyższym niż 1/3 uwzględnionych okresów składkowych.
Jeśli suma okresów składkowych i nieskładkowych jest niższa od stażu wymaganego do przyznania renty, ZUS może również uwzględnić, w zakresie niezbędnym do ustalenia prawa do renty, okresy ubezpieczenia społecznego rolników, za które opłacono składki przewidziane w odrębnych przepisach, jeśli nie zostały one zaliczone do okresów, od których zależy prawo do emerytury lub renty rolniczej.
Osoby, które stały się niezdolne do pracy przed ukończeniem 30. roku życia, mogą uzyskać z tego tytułu rentę niezależnie od tego, kiedy przypadały okresy składkowe, nieskładkowe i rolne. Taka preferencja nie dotyczy natomiast tych, u których niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat. Wymagany od nich 5-letni staż składkowy i nieskładkowy musi przypadać w ciągu ostatniego 10-lecia przed dniem zgłoszenia wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy (w zależności od tego, co jest dla nich korzystniejsze). Do tego 10-lecia nie są wliczane okresy pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej oraz renty rodzinnej.
Długi staż zwalnia z niektórych warunków
Obowiązujące przepisy przewidują pewne wyjątki od obowiązku spełnienia dwóch warunków wymaganych do uzyskania renty z tytułu niezdolności do pracy. Dotyczą one tych osób, które na przestrzeni kariery zawodowej udowodniły długi staż ubezpieczeniowy.
Po pierwsze, z warunku powstania niezdolności do pracy w okresach składkowych i nieskładkowych wymienionych w przepisach ustawy emerytalnej lub nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów zwolnione są osoby, które udowodniły okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet lub 25 lat dla mężczyzn oraz zostały uznane za całkowicie niezdolne do pracy.
Ponadto od 23 września ubiegłego roku, na mocy ustawy z 28 lipca 2011 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z FUS osoby ubiegające się o rentę z tytułu niezdolności do pracy, które udowodniły okres składkowy wynoszący co najmniej 25 lat dla kobiety i 30 lat dla mężczyzny oraz są całkowicie niezdolne do pracy, nie muszą wykazywać co najmniej 5-letniego stażu w ostatnim 10-leciu przed dniem zgłoszenia wniosku o to świadczenie lub przed dniem powstania niezdolności do pracy.
Ta ostatnia regulacja to konsekwencja wcześniejszej uchwały Sądu Najwyższego z 23 marca 2006 r. (I UZP 5/05) stwierdzającej, że renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy, bez potrzeby wykazywania 5-letniego okresu składkowego i nieskładkowego przypadającego w ciągu ostatniego 10-lecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy. Uchwała ta nie została nigdy zaakceptowana przez ZUS, choć sądy powszechne stosowały ją wprost, przyznając w takiej sytuacji rentę.
Wejście w życie nowelizacji z 28 lipca 2011 r. rozstrzyga dotychczasowe rozbieżności w interpretacji przepisów. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że przepisy ustawy zmieniającej, choć generalnie realizują kierunek wyznaczony uchwałą Sądu Najwyższego, to nie powtarzają wiernie jej postanowień. Po pierwsze, zgodnie z nowymi regulacjami przy ustalaniu stażu ubezpieczeniowego zwalniającego z udowodnienia co najmniej 5-letniego stażu w ostatnim 10-leciu mogą być uwzględnione wyłącznie okresy składkowe przewidziane w art. 6 ustawy emerytalnej. Nie podlegają więc zaliczeniu – wbrew wspomnianej uchwale Sądu Najwyższego – wszystkie okresy nieskładkowe wymienione w tej ustawie. Inną odmiennością w stosunku do wspomnianej uchwały jest podniesienie o 5 lat warunku stażu, którego spełnienie zwalnia z wymogu posiadania 5 lat składkowych i nieskładkowych w ostatnim 10-leciu przed dniem zgłoszenia wniosku o rentę lub przed powstaniem niezdolności do pracy.
Przykład
Hanna D. ma 57 lat. Udowodniła ogółem 25 lat składkowych oraz 2 lata nieskładkowe. Z dniem 31 grudnia 2004 r. rozwiązała stosunek pracy i od tego czasu nigdzie nie pracowała. W styczniu 2012 r. poważnie zachorowała i zgłosiła wniosek o rentę z tytułu niezdolności do pracy. Lekarz orzecznik ZUS uznał, że jest ona od stycznia 2012 r. całkowicie niezdolna do pracy. Mimo że niezdolność ta powstała po upływie 18 miesięcy od ustania okresów składkowych i nieskładkowych, a w ostatnim 10-leciu przypadającym przed dniem zgłoszenia wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy ubezpieczona nie udowodniła co najmniej 5-letniego okresu składkowego i nieskładkowego, ZUS przyznał jej wnioskowane świadczenie. Obydwa wymienione warunki nie są bowiem wymagane od kobiety, która udowodniła 25 lat składkowych oraz jest całkowicie niezdolna do pracy.
Podstawa prawna:
- art. 57–58 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (DzU z 2009 r. nr 153, poz. 1227 ze zm.),
- art. 1 ustawy z 28 lipca 2011 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (DzU nr 187, poz.1112).
Orzecznictwo:
- uchwała Sądu Najwyższego z 23 marca 2006 r. (I UZP 5/05, publ. OSNP 2006/19–20/305).