Za kwoty nienależnie pobranych świadczeń uważa się świadczenia, które zostały wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do ich pobierania, bądź świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów lub świadomego wprowadzenia w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia.
Wymóg pouczenia
Istotnym elementem regulacji dotyczącej zwrotu nienależnie pobranych świadczeń jest wymóg pouczenia osoby pobierającej świadczenia o braku prawa do jego pobierania. Dotyczy to zarówno pouczenia o braku w ogóle możliwości pobierania emerytury lub renty, jak również ich określonej części. Realizacja wspomnianego obowiązku obciąża organ rentowy i odbywa się na różne sposoby. Najczęstszą metodą stosowaną przez ZUS jest zamieszczanie szczegółowych pouczeń na drukach wniosków o świadczenia bądź informacji bezpośrednio w decyzji ZUS przyznającej świadczenie emerytalne lub rentowe.
Obowiązek pouczenia spoczywa na organie rentowym, samo zaś pouczenie powinno być wyczerpujące i zawierać informację o obowiązujących w dniu pouczenia zasadach zawieszalności prawa do świadczeń. Pouczenie zamieszczane standardowo w decyzjach organu rentowego, dotyczące wszystkich możliwych sytuacji, nie może być w odniesieniu do konkretnego świadczenia uznane za należyte w przypadku, gdy przytacza ono jedynie przepis ustawy, bez prób jego wyjaśnienia (wyrok SA w Rzeszowie z 20 kwietnia 1995 r., III AUr 110/95).
WAŻNE!
Brak pouczenia zwalnia osobę, która pobrała nienależne jej świadczenie, z obowiązku zwrotu tego świadczenia. Za niedokonanie pouczenia uważa się również pouczenie błędne. Sytuację tę należy natomiast odróżnić od błędnego zrozumienia pouczenia organu rentowego. Brak zrozumienia pouczenia nadal obciąża osobę pobierającą świadczenie. Natomiast w sytuacji zupełnego braku pouczenia ze strony ZUS świadczenie wypłacone bez podstawy prawnej staje się niezwracalne.
Ograniczenia czasowe zwrotu świadczenia
Zwrot nienależnie pobranych świadczeń może obejmować okres nie dłuższy niż trzyletni. Oznacza to, że w sytuacji, w której osoba pobierająca świadczenie nie powiadomiła ZUS o okolicznościach powodujących ustanie (zawieszenie) prawa do jego pobierania, organ rentowy nie może żądać od niej kwot nienależnie pobranych świadczeń za okres dłuższy niż trzy lata.
Wyjątkiem jest sytuacja, w której osoba pobierająca świadczenie zawiadomiła organ rentowy o zajściu okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, a mimo to świadczenia były jej nadal wypłacane. Gdy osoba uprawniona powiadomiła organ rentowy o zaistnieniu okoliczności skutkujących ustaniem (zawieszeniem) prawa do emerytury lub renty, a organ ten nadal wypłacał świadczenie – zwrotowi podlegają kwoty nienależnie pobranych świadczeń za okres nie dłuższy niż 12 miesięcy.
Zwrot kwoty brutto
Nienależnie pobrane świadczenie podlegające zwrotowi obejmuje kwotę brutto, czyli kwotę świadczenia faktycznie wypłaconego osobie pobierającej świadczenie, zwiększoną o kwotę podatku dochodowego od osób fizycznych odprowadzaną przez organ rentowy na rzecz organu podatkowego. W orzecznictwie przyjmuje się, że nie dotyczy to osób innych niż wskazane w decyzji organu rentowego, które pobierały świadczenie z przyczyn niezależnych od tego organu (wyrok SN z 24 stycznia 2001 r., III ZP 35/00). Należy pamiętać, że zwrot świadczenia w kwocie brutto skutkuje powstaniem roszczenia o „nadpłacony” podatek dochodowy, ponieważ świadczeniobiorca otrzymywał kwotę świadczenia netto. Trzeba też wziąć pod uwagę, że od nienależnie pobranej emerytury czy renty nie podlega zwrotowi składka na ubezpieczenie zdrowotne.
Nienależnie pobrane świadczenia za okres po dniu 31 grudnia 1998 r. podlegają zwrotowi wraz z odsetkami za zwłokę, w sytuacji gdy osoba pobierająca świadczenie nie zawiadomiła organu rentowego o zajściu okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczenia albo wstrzymanie wypłaty w całości lub w części. Może się zdarzyć, że osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ wypłacający te świadczenia o zajściu okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, a mimo to świadczenia były nadal wypłacane. W takiej sytuacji kwoty nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych podlegają zwrotowi bez odsetek za zwłokę.
Od osób nieuprawnionych do pobierania świadczeń emerytalnych i rentowych kwoty nienależnie pobranych świadczeń podlegają ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, na podstawie prawomocnej decyzji organu rentowego.
Odstąpienie od żądania zwrotu
ZUS może odstąpić od żądania zwrotu należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części, zmniejszyć wysokość potrąceń, które nie mogą przekroczyć 50% świadczenia, bądź zawiesić dokonywanie potrąceń na okres nie dłuższy niż 12 miesięcy, w przypadku zajścia szczególnych okoliczności.
Chociaż ustawodawca nie określił w ustawie zamkniętego katalogu tych „szczególnych okoliczności”, organy rentowe rozróżniają sytuacje, w których po przeprowadzeniu postępowania wyjaśniającego należy zastosować powyższe rozwiązanie. Do „szczególnie uzasadnionych okoliczności” zaliczamy więc na przykład sytuację, w której osoba zobowiązana do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia nie posiada majątku, z którego można byłoby dochodzić zwrotu. Taką okolicznością będzie też śmierć tej osoby.
Przedawnienie roszczeń
Roszczenia z tytułu nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych ulegają przedawnieniu po upływie 10 lat, licząc od dnia uprawomocnienia się decyzji ustalającej te należności. Okres przedawnienia rozpoczyna swój bieg od momentu uprawomocnienia się decyzji organu rentowego, ustalającej należność.
Podstawa prawna:
- art. 84 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (DzU z 2009 r. nr 205, poz. 1585 ze zm.),
- art. 138 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (DzU z 2009 r. nr 153, poz. 1227 ze zm.),
- art. 94 ust. 3 ustawy z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (DzU z 2008 r. nr 164, poz. 1027 ze zm.).
Orzecznictwo:
- wyrok SA w Rzeszowie z 20 kwietnia 1995 r. (III AUr 110/95, OSA 1997/1/3),
- wyrok SN z 24 stycznia 2001 r. (III ZP 35/00, Prok. i Pr. – wkł. 2001/4/39).