Wyrok SN z dnia 27 września 2006 r., sygn. I UK 75/06

Rozpoczęcie nierolniczej działalności gospodarczej nie powoduje wyłączenia z ubezpieczenia społecznego rolników, pod warunkiem złożenia Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego wymaganych w ustawie danych dotyczących zakresu nierolniczej działalności gospodarczej.

Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka,

Sędziowie SN: Zbigniew Hajn, Jerzy Kwaśniewski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 27 września 2006 r. sprawy z odwołania Tadeusza P. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpie­czenia Społecznego-Oddziałowi Regionalnemu w A. o ustalenie podlegania ubezpie­czeniom społecznym, na skutek skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 3 listopada 2005 r. [...]

oddalił skargę kasacyjną.

Uzasadnienie

Decyzją z dnia 22 kwietnia 2005 r. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddział Regionalny w A. stwierdziła ustanie ubezpieczenia społecznego rolni­ków (w zakresie ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego oraz ubezpieczenia emerytalno-rentowego) Tadeusza P. od 1 kwietnia 2005 r. W uzasad­nieniu decyzji wskazała, że na skutek niedostarczenia przez ubezpieczonego w obowiązującym terminie (do dnia 14 lutego 2005 r.) zaświadczenia właściwego orga­nu podatkowego o wysokości należnego podatku za miniony rok, stosownie do treści art. 5a ust. 5 i 7 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, ubezpieczenie społeczne rolników ustało z mocy prawa z końcem I kwartału 2005 r.

W odwołaniu od powyższej decyzji wnioskodawca wniósł o ustalenie, że w dalszym ciągu podlega ubezpieczeniu społecznemu rolników, podnosząc, że zapomniał w terminie złożyć zaświadczenie o wysokości podatku za miniony rok.

Wyrokiem z dnia 10 czerwca 2005 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Suwałkach oddalił odwołanie. Sąd pierwszej instancji powołał się na przepis art. 5a ust. 5 i 7 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników i stwierdził, że przewidziany w nim termin do złożenia zaświadczenia o wysokości podatku jest ter­minem prawa materialnego i nie podlega przywróceniu.

W apelacji wnioskodawca wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i uznanie, że nadal podlega ubezpieczeniu społecznemu rolników.

Wyrokiem z dnia 3 listopada 2005 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku - na podstawie art. 385 k.p.c. - oddalił apelację, podzielając podstawy: faktyczną - która nie jest kwestionowana - i prawną wyroku Sądu pierwszej instancji. Na podstawie art. 5a ust. 5 i 7 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, w brzmieniu przed jego zmianą wprowadzoną ustawą z dnia 1 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych in­nych ustaw (Dz.U. Nr 150, poz. 1248), do dnia 14 lutego każdego roku rolnik lub do­mownik prowadzący pozarolniczą działalność gospodarczą lub współpracujący przy prowadzeniu tej działalności, podlegający ubezpieczeniu społecznemu rolników, jest zobowiązany po rozliczeniu roku podatkowego złożyć Kasie zaświadczenie właściwego organu podatkowego o wysokości należnego podatku za miniony rok. Nieza­chowanie tego terminu, o ile nadal prowadzona jest pozarolnicza działalność gospo­darcza, jest równoznaczne z zaistnieniem okoliczności powodujących ustanie ubez­pieczenia z końcem kwartału, w którym rolnik lub domownik zobowiązany był złożyć zaświadczenie. Przewidziany we wskazanym przepisie termin jest terminem prawa materialnego. Oznacza to, że jego upływ powoduje niemożność realizowania upraw­nienia ograniczonego tym terminem, bądź wygaśnięcie roszczenia. Po jego upływie nie jest możliwe uwzględnienie powództwa (wniosku) jeżeli przepis nie przewiduje możliwości nieuwzględnienia przekroczenia terminu, w tym jego przywrócenia. W ocenie Sądu drugiej instancji z przepisu art. 62 ust. 1 pkt 4 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, który wskazuje, że Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego prowadzi działalność w zakresie informowania ubezpieczonych i świadczenio-biorców o prawach i obowiązkach wynikających z ustawy, nie wynika obowiązek informowania ubezpieczonych o treści powszechnie obowiązujących publikowanych aktów prawnych. Przepis ten określa jedynie w sposób ramowy zakres działania Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Tego rodzaju obowiązku nie można również wyprowadzać z art. 9 k.p.a. Nałożony na organ administracyjny tym ostatnim przepisem obowiązek należytego, wyczerpującego informowania stron o okolicznościach faktycznych i prawnych mających wpływ na ustalenie ich praw i obowiązków będących przedmiotem postępowania nie zwalnia osób prowadzących działalność gospodarczą z obowiązku zaznajamiania się z przepisami prawa regulującymi ich uprawnienia i obowiązki wynikające z prowadzenia tej działalności.

W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku Sądu drugiej instancji pełnomocnik wnioskodawcy wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku w całości i uwzględnienie odwołania oraz o zasądzenie kosztów sądowych wywołanych skargą kasacyjną, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych, ewentu­alnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania. Skarga kasacyjna ma dwie podstawy, o których mowa w art. 398³ § 1 k.p.c. W zakresie pierwszej podstawy wskazano, że zaskarżony wy­rok narusza następujące przepisy prawa materialnego: 1) art. 5a ust. 5 i 7 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, przez przyjęcie, że w przedmiotowej sprawie zaszły okoliczności powodujące ustanie ubezpieczenia; 2) art. 2 Konstytucji w związku z art. 8 k.p.a., przez pominięcie przy wydawaniu orze­czenia zasady zaufania obywateli do państwa i prawa; 3) art. 31 ust. 3 w związku z art. 2 Konstytucji, przez wydanie orzeczenia z pominięciem zasady proporcjonalności; 4) art. 5 k.c., przez pominięcie zasad współżycia społecznego przy wydawaniu zaskarżonego wyroku; 5) art. 62 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników w związku z art. 9 k.p.a., przez przyjęcie, że z tych przepisów nie wynika obowiązek Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego informowania o terminie do złożenia zaświadczenia o podatku za miniony rok.

W ramach podstawy naruszenia przepisów prawa procesowego wskazano na zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c., przez sporządzenie uzasadnienia wyroku bez dostatecznego wyjaśnienia jego podstawy prawnej.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Żaden z zarzutów obu podstaw kasacyjnych nie jest zasadny. Skarżący nie kwestionuje, że zastosowaniu w sprawie podlegały przepisy art. 5a ust. 5 i 7 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.), w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 3 ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 91, poz. 873). Z przepisów tych wynika, po pierwsze, że do dnia 14 lutego każdego roku rolnik prowadzący pozarolniczą działalność gospodarczą lub współpracujący przy prowadzeniu tej działalności, o ile podlegał ubezpieczeniu, zobowiązany był po rozliczeniu roku podatkowego złożyć Kasie zaświadczenie właściwego organu podatkowego o wysokości należnego podatku za miniony rok (art. 5a ust. 5) oraz po drugie, że niezachowanie powyższego terminu, o ile nadal prowadzona jest pozarolnicza działalność gospodarcza, jest równoznaczne z zaistnieniem okoliczności powodujących ustanie ubezpieczenia z końcem kwartału, w którym rolnik lub domownik zobowiązany był złożyć zaświadczenie (art. 5a ust. 7).

Zauważając zgodność podstawy prawnej zaskarżonego wyroku - jak to określono w skardze - z dosłownym brzmieniem przepisu i z jego „literalną wykładnią” skarżący dopatruje się naruszenia prawa właśnie w wykładni zgodnej z dosłownym brzmieniem przepisu, uważając że wynik tej wykładni pozostaje w sprzeczności ze wskazanymi w skardze przepisami Konstytucji RP, Kodeksu cywilnego i Kodeksu postępowania administracyjnego. Rozważając podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty nie można nie zauważyć, że w ich punkcie wyjścia, to jest w przedstawionej krytyce wykładni przepisu zgodnej z jego brzmieniem, skarżący kwestionuje zasadni­czy sposób ustalenia treści normy prawnej i to zdecydowanie najbardziej właściwy dla stosowania przepisów - takich o jakie chodzi w sprawie - które określają obowiązki i konsekwencje prawne ich niewykonania. Przedstawionej w skardze krytyce zaskarżonego wyroku za wykładnię literalną i zgodną z brzmieniem przepisu nie towarzyszy nawet sugestia co do ustalenia innej treści przepisów stanowiących podstawę zaskarżonego wyroku. Można zatem uważać, że intencją skarżącego było to­talne zakwestionowanie wskazanych przepisów ze względu na przeciwstawione im wzorce normatywne wynikające z podanych w skardze innych ustaw i Konstytucji. Przeciwstawienie przepisów ustawy obowiązujących i - jak to przyznaje skarżący - przepisów o jednoznacznej treści innym ustawom nie może być samo w sobie za­sadnym argumentem, skoro chodzi o porównywanie aktów prawnych (ustaw) o takiej samej mocy w hierarchicznej strukturze źródeł prawa. Nie może także wchodzić w rachubę jakieś łagodzenie warunków czy konsekwencji prawnych wynikających z art. 5a ust. 5 i 7 ustawy o ubezpieczeniu społecznym przez powołany w kasacji art. 5 Kodeksu cywilnego, skoro nie chodzi tu przecież o poddane zakresowi Kodeksu cy­wilnego stosunki cywilnoprawne. Z podobnych - o charakterze systemowym - przy­czyn nie mogą być kontestowane przepisy art. 5a ust. 5 i 7 ustawy o ubezpieczeniu społecznym (będące przepisami prawa materialnego) według zasad Kodeksu postępowania administracyjnego dotyczących wszak nie norm materialnych, ale postępowania administracyjnego (por. art. 1 k.p.a.).

Pozostaje zatem rozważenie zarzutu skargi, że będące podstawą zaskarżonego wyroku przepisy obowiązującej ustawy sprzeczne są z Konstytucją RP (art. 2 i art. 31 ust. 3). Rozważając wynikające ze skargi kasacyjnej zagadnienie zgodności art. 5a ust. 5 i 7 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników ze wskazanymi prze­pisami Konstytucji, trzeba było mieć na uwadze istotę i cele tych przepisów, będących elementem szerszej regulacji normatywnej sytuacji związanych ze zbiegiem dwóch różnych tytułów ubezpieczenia społecznego, gdy osoba korzystająca z ubez­pieczenia społecznego rolników zaczyna prowadzić także pozarolniczą działalność gospodarczą stanowiącą samoistne źródło ubezpieczenia. Ustalenie warunków, które umożliwiają w takiej sytuacji, to jest pomimo podstaw do podlegania innemu systemowi ubezpieczenia, pozostawanie nadal wyłącznie w ramach ubezpieczenia społecznego rolników - co do zasady - należy do prerogatyw ustawodawcy i to ta­kich, których wypełnienie odpowiada zasadom konstytucyjnym. Wśród ustalonych warunków pozostawania nadal w ubezpieczeniu społecznym rolników szczególne znaczenie ma niewielki zakres pozarolniczej działalności gospodarczej i związany z tym relatywnie niski (określony) poziom zobowiązania w zakresie podatku dochodo­wego od przychodów z prowadzonej działalności gospodarczej (por. art. 5a ust. 1). Z kolei z ustalonymi warunkami wiąże się mechanizm w jakim mają one być przedsta­wiane właściwemu organowi rentowemu z zapewnieniem środków efektywnej weryfi­kacji (por. art. 5a ust. 3 i 4). Przepisy art. 5a ust. 5 i 7 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (w rozpatrywanym brzmieniu) stanowiły część ustawowo określonego mechanizmu kontroli sytuacji umożliwiającej pozostawanie nadal w ubezpie­czeniu społecznym rolników osób, które podjęły inną działalność gospodarczą. Takie osoby zobowiązane były do złożenia w określonym terminie określonego zaświadczenia (ust. 5) z równoczesnym ustaleniem konsekwencji prawnych niewykonania tych czynności, tj. że spowoduje to stan rzeczy równoznaczny z zaistnieniem okoliczności powodujących ustanie ubezpieczenia społecznego rolników (ust. 7), i pod­leganie ubezpieczeniu wynikającemu z podjętej działalności gospodarczej.

W kontekście przedstawionych okoliczności nie jest przekonywującą argumen­tacja skarżącego, który niesłusznie dopatruje się w omawianych przepisach ograni­czeń w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw i dlatego poddanych zasadom z art. 31 ust. 3 Konstytucji. W wyroku z dnia 18 lipca 2006 r., P 6/05 Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 5a ust. 1 i 5 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (w brzmieniu mającym znaczenie w sprawie ni­niejszej) są zgodne z art. 2 Konstytucji RP oraz nie są niezgodne z art. 7 Konstytucji.

W kontekście rozważanego tu zarzutu skargi kasacyjnej koniecznie trzeba też zwrócić uwagę na wcześniejszy od powyższego wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 marca 2006 r., P 8/05 (OTK-A 2006 nr 3, poz. 28), stwierdzający zgodność z art. 2 i art. 32 Konstytucji RP oraz brak niezgodności z art. 20 Konstytucji przepisów art. 5 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 91, poz. 873). W szczególności istotne jest, podzielane przez rozpoznający sprawę niniejszą skład Sądu Najwyższego, podkreślenie przez Trybunał Konstytucyjny, że nie istnieją przesłanki pozbawiające ustawodawcę możliwości ustanowienia czasowych ograniczeń ubiegania się przez obywateli o pewne uprawnienia. W rozpatrywanej regulacji, po­dobnie jak w tej, którą oceniał Trybunał Konstytucyjny, chodzi bowiem o uprawnienia ubezpieczonego do zachowania preferencyjnego ubezpieczenia społecznego rolni­ków, pomimo rozpoczęcia nierolniczej działalności gospodarczej. Nie chodzi tu za­tem - jak bezpodstawnie ujmuje to skarżący - o ograniczenie praw i wolności w ro­zumieniu art. 31 ust. 3 Konstytucji, ale o pozostawioną ustawodawcy swobodę określenia racjonalizacji zasad podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników.

Przechodząc do ostatniego z zarzutów pierwszej podstawy skargi kasacyjnej należy stwierdzić, że jest on o tyle bezzasadny, o ile wynikające z art. 62 ust. 1 pkt 4 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników zadania (działalność) w zakresie in­formowania ubezpieczonych i świadczeniobiorców o prawach i obowiązkach wynikających z ustawy, traktuje jako element, związany - poprzez art. 9 k.p.a. - z postępowaniem, które w rozpatrywanej sprawie poprzedzało wniesienie sprawy (odwołania) do sądu. Tymczasem, w rozpatrywanej sprawie idzie o konsekwencję prze­pisu prawa materialnego wynikającą z mocy prawa, która nie była zależna od tego, czy został o niej poinformowany ubezpieczony w toku postępowania, które zostało wszczęte już po zaistnieniu przedmiotowego skutku prawnego. Wszak postępowanie zostało wszczęte nie dla prawotwórczego ustalenia skutku prawnego określonego w art. 5a ust. 7 ustawy, ale już po zaistnieniu stanu faktycznego.

Oczywiście bezskuteczny jest zarzut drugiej podstawy skargi kasacyjnej, w ramach której skarżący nawet nie twierdzi, że naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Przedstawiony w ten sposób zarzut nie odpo­wiada wymaganiu z art. 398³ § 1 pkt 2 k.p.c.

Z przedstawionych przyczyn, uznając, że skarga kasacyjna nie ma zasadnych podstaw Sąd Najwyższy orzekł zgodnie z art. 398¹⁴ k.p.c.