Wyrok SN z dnia 22 czerwca 2006 r., sygn. I UK 356/05

Okres zatrudnienia w Czechosłowacji na podstawie skierowania do pracy w oparciu o umowę z dnia 17 lipca 1972 r. zawartą pomiędzy Rządem Pol­skiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Czechosłowackiej Republiki Socjali­stycznej o współpracy w zakresie zatrudnienia obywateli Polskiej Rzeczypo­spolitej Ludowej w uspołecznionych przedsiębiorstwach gospodarczych Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej podlega uwzględnieniu przy ustalaniu kapitału początkowego (art. 174 ust. 2 w związku z art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. c ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.).

Przewodniczący SSN Katarzyna Gonera,

Sędziowie SN: Józef Iwulski, Herbert Szurgacz (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 22 czerwca 2006 r. sprawy z odwołania Barbary S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w B. o ustalenie kapitału początkowego, na skutek skargi kasacyj­nej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 18 sierpnia 2005 r. [...]

oddalił skargę kasacyjną.

Uzasadnienie

Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku wyro­kiem z dnia 18 sierpnia 2005 r., oddalił apelację Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w B. od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku z dnia 20 października 2003 r., zmieniającego decyzję organu rento­wego z 3 kwietnia 2003 r. ustalającą Barbarze S. kapitał początkowy na dzień 1 stycznia 1999 r. i odmawiającą uwzględnienia okresu pracy w gospodarstwie rolnym od 4 października 1969 r. do 30 września 1970 r. oraz okresu pracy w Czechosłowacji od 25 października 1973 r. do 11 lutego 1985 r., w ten sposób, że zaliczył wnio­skodawczyni do ustalenia wartości kapitału początkowego okres pracy od 25 października 1973 r. do 11 lutego 1985 r. w Zakładach Przemysłu Bawełnianego „S.” w T.

Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia faktyczne i ich prawna ocena: Decyzją z dnia 3 kwietnia 2003 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w B. ustalił Barbarze S. kapitał początkowy na dzień 1 stycznia 1999 r., odmawiając uwzględnienia okresu pracy w gospodarstwie rolnym od 4 października 1969 r. do 30 września 1970 r. oraz okresu pracy w Czechosłowacji od 25 października 1973 r. do 11 lutego 1985 r.

Barbara S. wniosła odwołanie od decyzji organu rentowego. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku wyrokiem z dnia 20 października 2003 r. zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że zaliczył wnioskodawczyni do ustalenia wartości kapitału początkowego okres pracy od 25 października 1973 r. do 11 lutego 1985 r. w Zakładach Przemysłu Bawełnianego „S.” w T. Sąd uznał, że skoro wnioskodawczyni była zatrudniona w Czechosłowacji, to ma do niej zastoso­wanie art. 14 ust. 3 umowy między Rzecząpospolitą Polską i Republiką Czechosłowacką z dnia 5 kwietnia 1948 r. o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. z 1949 r. Nr 6, poz. 34 ze zm.). Wedle powołanego przepisu, do ubezpieczenia emerytalnego zali­cza się okresy zatrudnienia w obu państwach, jeżeli wynoszą one co najmniej 6 miesięcy. Sporny okres podlega zatem uwzględnieniu na podstawie art. 173 ust. 1 i 174 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 535 ze zm., powoływanej dalej jako „ustawa” lub „ustawa o emeryturach i rentach z FUS”).

W apelacji od wyroku Sądu Okręgowego pełnomocnik organu rentowego zarzucił naruszenie prawa materialnego, a mianowicie art. 174 ust. 2 w związku z art. 8 ustawy i wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku oraz oddalenie odwołania od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych

Wyrokiem z dnia 11 marca 2004 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku oddalił apelację organu rentowego. Sąd powołał się na art. 8 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, który stanowi, że przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty oraz przy obliczaniu ich wysokości uwzględnia się okresy ubezpieczenia za granicą, jeżeli tak stanowią umowy międzynarodowe. W ocenie Sądu, taką umową międzynarodową jest umowa między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Czechosłowacką z 5 kwietnia 1948 r., która w art. 14 ust. 1 daje podstawę do zaliczenia okresów zatrudnienia w każdym z obu państw. Artykuł 14 ust. 3 tej umowy, wyłącza prawo do świadczeń w tym państwie, w którym brak jest co najmniej 6 policzalnych okresów składkowych, względnie zatrudnienia i nie ma zastosowania w rozpoznawanej sprawie.

Wyrok ten organ rentowy zaskarżył kasacją. Jako podstawę wskazał narusze­nie prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 174 w związku z art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. d ustawy o emeryturach i rentach z FUS w związku z art. 14 umowy między Rzecząpospolitą Polską i Republiką Czechosłowacką z dnia 5 kwietnia 1948 r. W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniósł, że Sąd nie uwzględnił, iż odwołująca się może w przyszłości ubiegać się o świadczenie polskoczeskie na podstawie przepi­sów ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Świadczenie emerytalne składałoby się wówczas z dwóch odrębnych pod względem prawnym części emerytalnych - polskiej i czeskiej. Polskie świadczenie „naliczone byłoby na podstawie wysokości wyliczone­go kapitału początkowego i kwotowo prawdopodobnie byłoby wyższe od świadczenia czeskiego. Wynikałoby to z zastosowania zasady proporcjonalności”. Do wyliczenia wysokości świadczeń zaliczone są tylko te okresy, od których odprowadzono składkę na ubezpieczenie społeczne w Polsce, nawet w przypadku, gdy ubezpieczony pracował poza granicami kraju.

Wyrokiem z dnia 11 stycznia 2005 r. Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania. Sąd ten wskazał, że zgodnie z art. 174 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, wysokość hipotetycznej emerytury oblicza się na podstawie art. 53 tej ustawy. Wysokość emerytury zależy od podstawy wymiaru oraz liczby okresów składkowych i nieskładkowych. Oba te składniki są przy ustalaniu kapitału początkowego zmodyfikowane w stosunku do zasad ogólnych. I tak, na podstawie art. 174 ust. 2 ustawy, do stażu ubezpieczeniowego przyjmuje się okresy składkowe wymienione w art. 6 i nieskładkowe wymienione w art. 7. Jest to zawężenie w stosunku do zasad ogólnych, ponieważ do obliczania emerytury na podstawie art. 53, oprócz okresów wymienionych w art. 6 i 7, uwzględnia się pod pewnymi warunkami wymienione w art. 10 ust. 1 okresy podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników i okresy z nimi zrównane, a także uwzględnia się wymienione w art. 8 okresy ubezpieczenia za granicą, jeżeli tak stanowią umowy międzynarodowe. Przepis art. 174 ust. 2 nie wymienia obu tych okre­sów. Sąd Apelacyjny, zaliczając do stażu ubezpieczeniowego wnioskodawczyni okres zatrudnienia w Czechosłowacji, powołał się na regulację zawartą w art. 8. Jest to błąd, gdyż zgodnie z art. 174 ust. 2 okresy niewymienione w art. 6 i 7 nie są uwzględniane. Wobec tego, przy ustalaniu okresów przyjmowanych do wyliczenia kapitału początkowego na podstawie tego przepisu nie uwzględnia się okresów ubezpieczenia za granicą, o których mowa w art. 8. Jeżeli jednak zatrudnienie wnio­skodawczyni odbywało się na podstawie umowy zawartej między Rzecząpospolitą Polską i Republiką Czechosłowacką lub zawartych w jej wykonaniu porozumieniach międzyrządowych, okres tego zatrudnienia, jako wymieniony w art. 6 ustawy o eme­ryturach i rentach, uwzględniany jest przy ustalaniu kapitału początkowego na pod­stawie art. 174 ust. 2 tej ustawy. W sprawie brak jest jednak ustaleń co do zasad, na jakich wnioskodawczyni wykonywała zatrudnienie w Czechosłowacji, wobec czego nie można stwierdzić, czy okres tego zatrudnienia był okresem składkowym wymie­nionym w art. 6, uwzględnianym przy wyliczaniu kapitału początkowego, czy też okresem wymienionym w art. 8, który nie jest uwzględniany.

Rozpoznając ponownie sprawę Sąd Apelacyjny ustalił, że Barbara S. została skierowana do pracy w Czechosłowacji na podstawie umowy zawartej pomiędzy Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej o współpracy w zakresie zatrudnienia obywateli Polskiej Rzeczypo­spolitej Ludowej w uspołecznionych przedsiębiorstwach gospodarczych Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej z dnia 17 lipca 1972 r. oraz zawartego w jej wyko­naniu porozumienia między Ministrem Pracy Płac i Spraw Socjalnych Polskiej Rze­czypospolitej Ludowej a Federalnym Ministerstwem Pracy i Spraw Socjalnych Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej w sprawie czasowego zatrudniania pracow­ników polskich w uspołecznionych przedsiębiorstwach gospodarczych Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej. Oznacza to, że w sprawie ma zastosowanie art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. d ustawy, wedle którego, za okresy składkowe uważa się również przypadające przed dniem 15 listopada 1991 r. okresy zatrudnienia obywateli pol­skich za granicą w zakładach, do których zostali skierowani w ramach współpracy międzynarodowej lub w których byli zatrudnieni za zgodą właściwych władz polskich. W konkluzji Sąd uznał, że wyrok Sądu pierwszej instancji, jakkolwiek błędnie uza­sadniony, odpowiada prawu.

Pełnomocnik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w B. zaskarżył ten wyrok skargą kasacyjną. Wskazując jako jej podstawę naruszenie prawa materialne­go, a mianowicie art. 174 w związku z art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. c (omyłkowo wskazany w uzasadnieniu wyroku jako art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. d) ustawy o emeryturach i rentach z FUS oraz art. 1 ust. 2 umowy zawartej pomiędzy Rzecząpospolitą Polską i Republiką Czechosłowacką o ubezpieczeniu społecznym podpisaną w Warszawie 5 kwietnia 1948 r. (Dz.U. z 1949 r. Nr 6, poz. 34), poprzez wyrażenie błędnego poglądu, że okres pracy w Zakładach Przemysłu Bawełnianego „S.” w T. w okresie od 25 października 1973 r. do 11 lutego 1985 r. można zaliczyć „do wysokości kapitału początkowego” jako okres składkowy „biorąc pod uwagę jedynie postanowienia umowy z 17.05.1972 r., a nie uwzględniając art. 5, który w kwestii zabezpieczenia socjalnego odsyła do zapisów umowy z 5.04.1948 roku”, wniósł o „uchylenie i zmianę zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego w całości”.

W uzasadnieniu skargi kasacyjnej pełnomocnik strony skarżącej podnosił, że zaliczenie zatrudnienia Barbary S. w Zakładach Przemysłu Bawełnianego „S.” w byłej Czechosłowacji jako polskich okresów składkowych, o których mowa w art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. c ustawy o emeryturach i rentach z FUS, stanowi naruszenie art. 1 ust. 2 umowy z 5 kwietnia 1948 r. zawartej pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Republiką Czechosłowacką o ubezpieczeniu społecznym. Według niego, Sąd powinien uwzględnić zarówno wiążącą Polskę umowę z 17 lipca 1972 r. jak i umowę z 5 kwietnia 1948 r. o ubezpieczeniu społecznym. Wskazał, że art. 5 umowy z 17 lipca 1972 r. odsyła w kwestii zabezpieczenia socjalnego do umowy z 1948 r. Stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku z 11 lipca 2005 r. nie wyklucza zastosowania w rozpoznawanej sprawie umowy o ubezpieczeniu społecznym. Zaznaczył, że umowa z 1972 r. wprowadza w art. 1 ust. 2 zasadę jedności stosowanego ustawo­dawstwa, stanowiąc, że ustawodawstwem właściwym w zakresie podlegania ubez­pieczeniom i opłacania składek na ubezpieczenie społeczne w odniesieniu do pra­cowników z jednego państwa, zatrudnionych na terytorium innego państwa jest ustawodawstwo państwa zatrudnienia (zasada lex loci laboris). Oznacza to, że usta­wodawstwem właściwym w zakresie ustalenia obowiązku ubezpieczenia społecznego i opłacania składek z tytułu zatrudnienia Barbary S. jest ustawodawstwo byłej Czechosłowacji. Okres zatrudnienia wnioskodawczyni w Czechosłowacji został po­twierdzony w ramach realizacji umowy polskoczechosłowackiej z 1948 r. przez czeską instytucję CSSZ jako czeskie okresy ubezpieczenia (składkowe). Zdaniem skarżącej, Sąd nie uwzględnił art. 14 ust. 3 umowy o ubezpieczeniu społecznym z 1948 r., który stanowił właściwą podstawę prawną przy ustalaniu kapitału początkowego. Na podstawie powołanego przepisu, strona polska jest zobowiązana do przyjęcia krótszych niż 6 miesięcy okresów ubezpieczenia w byłej Czechosłowacji, za które nie przysługują świadczenia emerytalno-rentowe na podstawie przepisów prawnych tego państwa i do ponoszenia ciężaru udzielania świadczeń nabytych zgodnie z polskimi przepisami emerytalno-rentowymi, co oznacza w konsekwencji konieczność uwzględnienia tych okresów przy obliczaniu kapitału początkowego. Strona skarżąca podniosła, że gdyby Barbara S. ubiegała się w przyszłości o świadczenie polsko - czeskie, to świadczenie to składałoby się z dwóch odrębnych pod względem praw­nym części emerytalnych - polskiej i czeskiej. Polskie świadczenie naliczone byłoby na podstawie wysokości wyliczonego kapitału początkowego i kwotowo prawdopo­dobnie byłoby wyższe od świadczenia czeskiego.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Wprowadzona ustawą o emeryturach i rentach z FUS instytucja kapitału początkowego stanowi element wymiaru emerytury w systemie zdefiniowanej składki, w którym podstawę wyliczenia emerytury dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r. stanowi kwota równa sumie składek wpłaconych na ubezpieczenie emerytalne na indywidualnym koncie ubezpieczonego dopiero od 1 stycznia 1999 r. Wcześniejszy okres zatrudnienia (ubezpieczenia) zostaje uwzględniony w wysokości emerytury właśnie w postaci tzw. kapitału początkowego, ustalonego dla potrzeb obliczenia no­wej emerytury osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r., które podlegały ubezpie­czeniu społecznemu przed 1 stycznia 1999 r. Zasady ustalania kapitału początkowego zostały określone w art. 174 ustawy o emeryturach i renetach z FUS. Zgodnie z ustępem drugim tego przepisu przy ustalaniu kapitału początkowego przyjmuje się przebyte przed dniem wejścia w życie ustawy: 1) okresy składkowe, o których mowa w art. 6; 2) okresy nieskładkowe, o których mowa w art. 7 pkt 5; 3) okresy nieskładkowe, o których mowa w art. 7 pkt 1-4 i 6-12, w wymiarze nie większym niż określony w art. 5 ust. 2. Pośród okresów składkowych wymienionych w art. 6 ustawy, które - zgodnie z powołanym przepisem - bez żadnych wyjątków uwzględnia się przy usta­laniu kapitału początkowego, wymienione zostały okresy zatrudnienia po ukończeniu 15 lat życia obywateli polskich za granicą - w organizacjach międzynarodowych, za­granicznych instytucjach i w zakładach, do których zostali skierowani w ramach współpracy międzynarodowej lub w których byli zatrudnieni za zgodą właściwych władz polskich.

Po uzupełnieniu postępowania dowodowego Sąd Apelacyjny ustalił, że wnio­skodawczyni została skierowana do pracy w Czechosłowacji w oparciu o umowę zawartą pomiędzy Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej o współpracy w zakresie zatrudnienia obywateli Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w uspołecznionych przedsiębiorstwach gospodar­czych Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej z dnia 17 lipca 1972 r. W świetle przytoczonej regulacji prawnej zawartej w art. 174 ust. 2 oraz art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. c ustawy o emeryturach i rentach z FUS, sporny okres pracy wnioskodawczyni w byłej Czechosłowacji podlega uwzględnieniu przy ustalaniu kapitału początkowego. Zarzut kasacji naruszenia wymienionych przepisów ustawy emerytalnej przez ich błędną wykładnię nie jest zatem usprawiedliwiony.

Co się tyczy zarzutu naruszenia postanowień art. 1 ust. 2 umowy o ubezpie­czeniu społecznym zawartej pomiędzy Rzecząpospolitą Polską i Republiką Czechosłowacka i podpisanej w Warszawie dnia 5 kwietnia 1948 r., to również on nie zasługuje na uwzględnienie. Zdaniem skarżącego organu rentowego, z zawartych w wy­mienionej umowie międzynarodowej postanowień wynika, że nie jest możliwe uzna­nie okresu zatrudnienia w Czechosłowacji, za który zostały opłacone składki do tamtejszej instytucji ubezpieczenia społecznego, jako polskiego okresu ubezpiecze­nia społecznego. Rozstrzygające znaczenie ma w tym względnie - zdaniem skarżącego - art. 5 umowy z 1972 r., który w zakresie zabezpieczenia społecznego odsyła do umowy z 1948 r. Z tej ostatniej zaś wynika, że ustawodawstwem właściwym w sprawach zabezpieczenia społecznego były przepisy czechosłowackie, a ponadto byłoby nie do przyjęcia, gdyby wnioskodawczyni, ubiegając się w przyszłości o świadczenie polsko-czeskie, otrzymała polską część emerytury, która byłaby wyższa od części czeskiej emerytury.

W związku z podniesionymi zarzutami należy zauważyć, że po pierwsze, powołane umowy międzynarodowe nie zawierają żadnych postanowień dotyczących zasad ustalania kapitału początkowego, która to instytucja jest instytucją nową, uregulowaną ustawą o emeryturach i rentach z FUS. Wymieniona ustawa, jak wynika to z przedstawionej wcześniej regulacji prawnej, w zakresie kapitału początkowego na­kazuje uwzględniać zatrudnienie za granicą na zasadach określonych art. 6 tej ustawy. Po drugie, wymienione umowy zawierają postanowienia (normy kolizyjne) dotyczące tego, jakie prawo znajduje zastosowanie do obywatela polskiego, który pracował w Czechosłowacji, opłacając za ten czas składki w czechosłowackiej in­stytucji ubezpieczeniowej. Nie wchodząc w szczegóły, można ograniczyć się do podkreślenia, że umowa o ubezpieczeniu społecznym z 1948 r. formułuje pewne ogólne zasady (reguły kolizyjne, reguły koordynacji) znane umowom międzypaństwowym z zakresu zabezpieczenia społecznego, a także ujęte w aktach prawnomiędzynarodowych w postaci konwencji MOP. W zakresie prawa do emerytury dotyczą one przede wszystkim nabycia prawa do emerytury i związanej z tym zasady zaliczania (sumo­wania) okresów ubezpieczenia oraz wysokości emerytury (tu: sformułowanie zasady wysokości emerytury podług przepracowanego okresu -pro rata temporis). Po trze­cie, co się tyczy ewentualnego ubiegania się przez wnioskodawczynię w przyszłości o przyznanie prawa do emerytury, o czym mowa w skardze, to jej sytuacja prawna będzie musiała być rozważona z uwzględnieniem faktu członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Z dniem przystąpienia (1 maja 2004 r.) obowiązują w Polsce wprost przepisy rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w spra­wie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (nowe rozporządzenie nr 883/2004 Parlamentu Europej­skiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. dotyczące koordynacji systemów zabezpie­czenia społecznego nie weszło do tej pory w życie). Rozporządzenie to formułuje w art. 6 zasadę zastąpienia postanowień konwencji (umów międzynarodowych) o za­bezpieczeniu społecznym przez przepisy rozporządzenia (art. 6), chyba że są one korzystniejsze dla beneficjentów, o ile postanowienia te są wymienione w załączniku III (załącznik ten nie wymienia umowy polsko-czechosłowackiej z 1948 r.). Rozporządzenie formułuje zasadę sumowania (zliczania) okresów ubezpieczenia przeby­tych w różnych krajach (art. 45). Równocześnie art. 94 ust. 2 stanowi, że każdy okres ubezpieczenia (zatrudnienia lub zamieszkiwania) spełniony zgodnie z ustawodaw­stwem państwa członkowskiego przed 1 października 1972 r. lub przed datą stoso­wania rozporządzenia na terytorium tego państwa członkowskiego, jest uwzględniany dla celów ustalenia praw nabytych na podstawie przepisów rozporządzenia.

Rozpoznawana sprawa nie dotyczy prawa do emerytury w związku z czym szczegółowe rozważenie kwestii spełnienia przesłanek nabycia prawa i jego wysokości w kontekście regulacji prawa europejskiego, mogło zostać pominięte. Skoro skarga kasacyjna nie zawiera usprawiedliwionych podstaw, należało orzec o jej od­daleniu (art. 393¹⁴ k.p.c.).