Zakres regulacji
Obowiązek szacowania ryzyka, jakie zagraża zdrowiu i bezpieczeństwu pracowników, wynika z Dyrektywy Rady UE 89/391/EWG z 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy. Przepisy wewnętrzne państw członkowskich UE, dotyczące oceny ryzyka zawodowego, nie mogą być mniej restrykcyjne niż te zawarte w dyrektywie.
Firmy działające w Polsce muszą zapewnić pracownikom bezpieczeństwo i higienę pracy, w szczególności przez zapobieganie zagrożeniom związanym z wykonywaną pracą, właściwą organizację pracy, stosowanie koniecznych środków profilaktycznych oraz informowanie i szkolenie pracowników. Obowiązek ten powinien być realizowany nie tylko poprzez dokonanie oceny ryzyka zawodowego, ale także m.in. stosowanie w zakładzie nowych rozwiązań technicznych oraz dostosowanie warunków i procesów pracy do możliwości pracownika.
Obowiązki oceniającego
Rozporządzenie z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy przewiduje, że pracodawca ocenia ryzyko zawodowe występujące przy wykonywanych pracach. W szczególności musi on oszacować zagrożenia związane z wyposażeniem stanowisk i miejsc pracy, zmianą organizacji pracy oraz doborem stosowanych substancji i preparatów chemicznych, biologicznych, rakotwórczych lub mutagennych.
Po przeprowadzeniu oceny firma powinna zastosować środki profilaktyczne, zmienić metody lub organizację pracy, tak aby zapewnić pracownikom jak najwyższy poziom bezpieczeństwa i ochrony zdrowia. Pracodawca musi też prowadzić dokumentację oceny ryzyka zawodowego oraz zastosowanych niezbędnych środków profilaktycznych.
Konieczne informacje
Pracodawca, który przystępuje do oceny ryzyka zawodowego danego stanowiska pracy, powinien najpierw zebrać informacje niezbędne do jej prawidłowego przeprowadzenia. Musi on ustalić lokalizację stanowiska pracy lub realizowanych na nim zadań oraz zebrać dostępne informacje o osobach pracujących na konkretnym stanowisku.Ważne jest, aby określił, czy pracownik nie jest osobą szczególnie podatną na oddziaływanie zagrożeń (np. kobietą w ciąży, młodocianym, osobą niepełnosprawną). W trakcie zbierania danych należy też pamiętać o pracownikach zatrudnionych na niepełny etat, podwykonawcach, osobach odwiedzających przedsiębiorstwo oraz pracownikach zatrudnionych poza siedzibą przedsiębiorstwa (np. przedstawicielach handlowych itp.).
Źródłem takich informacji mogą być wyniki pomiarów czynników szkodliwych lub niebezpiecznych występujących na stanowisku pracy (dokonuje ich Państwowa Inspekcja Sanitarna na wniosek pracodawcy), dokumentacja wypadków przy pracy i chorób zawodowych, instrukcje stanowiskowe oraz dane techniczne o używanych maszynach i urządzeniach. Pracodawca może uzyskać takie dane również po przeprowadzeniu wywiadów z pracownikami oraz obserwacji stanowisk pracy i zadań na nich wykonywanych.
• wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla każdego z czynników środowiska pracy oraz niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko,
Sprawdzanie zagrożeń
Kolejnym etapem oceny jest identyfikacja zagrożeń na stanowisku pracy. Aby jej dokonać, pracodawca musi posłużyć się listą kontrolną zagrożeń. Są one dostępne m.in. w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy oraz Państwowej Inspekcji Pracy. Ich wypełnienie pomaga w określeniu, jakie zagrożenia występują na danym stanowisku pracy. Jeżeli pracodawca jest pewny, że na terenie jego zakładu pracy występuje konkretne zagrożenie, powinien zaznaczyć TAK. Jeśli nie - wówczas zaznacza rubrykę NIE. W sytuacji gdy pracodawca nie jest pewien, czy dane zagrożenie występuje na stanowisku pracy, powinien poszukać dodatkowych informacji na temat konkretnego czynnika zagrażającego zdrowiu lub życiu podwładnego. Są one dostępne m.in. na stronie internetowej CIOP (www.ciop.pl), oraz Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (hwi.osha.europa.eu).Oszacowanie ryzyka
Kiedy pracodawca zidentyfikuje już zagrożenia występujące na danym stanowisku, musi oszacować ryzyko związane z pracą na nim. Aby określić, czy ryzyko jest małe, średnie czy też duże, należy ustalić, jak duże jest prawdopodobieństwo wystąpienia niekorzystnych następstw zagrożeń oraz jak ciężkie mogą one być.Mało prawdopodobne następstwa nie powinny wystąpić podczas całego okresu aktywności zawodowej pracownika. Prawdopodobne następstwa zagrożeń to takie, które mogą wystąpić nie częściej niż kilkakrotnie podczas okresu aktywności zawodowej pracownika. Natomiast wysoce prawdopodobne następstwa zagrożeń to te skutki, które mogą wystąpić wielokrotnie podczas okresu aktywności zawodowej pracownika.
Z kolei ciężkość następstw jest mała (jeżeli powstające w wyniku zagrożeń urazy i choroby nie powodują długotrwałych dolegliwości i absencji w pracy), średnia (jeśli powstające w wyniku zagrożeń urazy i choroby powodują niewielkie, ale długotrwałe lub nawracające okresowo dolegliwości i są związane z krótkimi okresami absencji) lub duża (jeżeli powstające w wyniku zagrożeń urazy i choroby powodują ciężkie i stałe dolegliwości lub śmierć).
Aby ustalić stopień ryzyka zawodowego (małe, średnie, duże), należy porównać prawdopodobieństwo wystąpienia niekorzystnych następstw oraz ich ciężkość.
Substancje w powietrzu
Pracodawcy mogą też bardziej szczegółowo oszacować ryzyko zawodowe związane z danym zagrożeniem, np. spowodowane obecnością substancji chemicznych w powietrzu. Dla przykładu dokonamy oszacowania ryzyka zawodowego ze względu na obecność tlenku węgla (czadu) w miejscu pracy.
Pierwszym etapem takiej oceny będzie dokonanie pomiarów stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia pracownika. W tym celu pracodawca powinien zgłosić się do Państwowej Inspekcji Sanitarnej. Na jego wniosek PIS dokonuje pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia pracowników na danym stanowisku i przekazuje mu wyniki takich badań.
W przypadku sprawdzania poziomu tlenku węgla inspekcja dokona pomiaru średniej wartości stężenia w powietrzu w ciągu zmiany roboczej (8 godz.) oraz średniej wartości najwyższego stężenia chwilowego (występującego w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż dwa razy w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż godzina). Przyjmijmy, że pierwszy z wymienionych pomiarów wyniósł 12 mg/m sześc. amoniaku w czasie zmiany roboczej, a drugi - 72 mg/m sześc.
Najwyższe stężenia
Pracodawca musi określić, czy ryzyko zawodowe związane z pracą na danym stanowisku jest duże, średnie lub małe. W tym celu musi on porównać wyniki badań przeprowadzonych przez PIS z wartościami najwyższych dopuszczalnych stężeń (średniej i chwilowej) zawartymi w rozporządzeniu ministra pracy i polityki społecznej z 29 listopada 2002 r. w sprawie dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.
Wynika z niego, że najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) tlenku wegla, czyli średnia wartość stężenia w trakcie zmiany roboczej, która nie powinna spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz jego przyszłych pokoleń wynosi 23 mg/m sześc. Z kolei najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe wynosi 117 mg/m sześc.
Ryzyko zawodowe będzie duże, jeśli średnie stężenie w ciągu zmiany roboczej lub średnie stężenie chwilowe jest wyższe od odpowiednio: najwyższego dopuszczalnego stężenia oraz najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego. W podanym przykładzie pomiary tlenku węgla wskazały, że stężenia te są niższe. W takim przypadku pracodawca wyklucza ryzyko zawodowe duże i może przystąpić do określenia, czy jest ono średnie lub małe.
Jeżeli średnie stężenie w ciągu zmiany roboczej i średnie stężenie chwilowe nie jest mniejsze od połowy najwyższych dopuszczalnych stężeń średnich i chwilowych, wówczas ryzyko zawodowe pracy na danym stanowisku należy określić jako średnie. Jeśli zaś stężenia te są mniejsze od połowy najwyższych dopuszczalnych norm, wówczas ryzyko to będzie małe.
W podanym przykładzie średnie stężenie tlenku węgla w trakcie zmiany roboczej (12 mg/m sześc.) jest większe od połowy najwyższego dopuszczalnego stężenia. Z kolei stężenie chwilowe jest wyższe od połowy najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego. Ze względu na stężenie tlenku węgla w powietrzu pracodawca powinien więc określić ryzyko zawodowe pracy na tym stanowisku jako średnie.
Indywidualna ocena
Przytoczony przykład oszacowania ryzyka zawodowego ma jedynie przykładowy charakter. Rzadko bowiem zdarza się, że na danym stanowisku pracy występuje zagrożenie tylko jednym czynnikiem, np. chemicznym czy hałasem. W przypadku gdy takich zagrożeń jest więcej, pracodawca powinien dokonać oceny każdego z nich, przeanalizować je oraz zsumować wyniki. Dopiero wtedy może przeprowadzić łączną ocenę zagrożeń i określić ryzyko zawodowe dla danego stanowiska pracy.
Dodatkowo pracodawcy powinni pamiętać, że takie samo stanowisko pracy, ale w dwóch różnych zakładach, lub nawet w innej części tego samego obiektu, wymaga odrębnej oceny ryzyka. Środowisko pracy zależy przecież od wielu czynników, które jak np. hałas, są bardzo zmienne.
Choć pracodawca ocenia ryzyko zawodowe związane z pracą na danym stanowisku, to jednak w trakcie oceny musi też brać pod uwagę kwalifikacje, stan zdrowia czy też wiek osoby, która będzie wykonywać pracę. W szczególności powinien inaczej oszacować ryzyko dla konkretnych grup pracowników, takich jak np. młodociani czy kobiety w ciąży lub w okresie karmienia. Tych pracowników obowiązują inne dopuszczalne wartości stężeń lub natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia. Nie mogą oni także pracować w warunkach narażenia na określoną substancję chemiczną. W niektórych sytuacjach ryzyko zawodowe ich stanowiska pracy należy określać zawsze jako duże (niezależnie od wartości wyznaczonej po przeprowadzeniu oceny).
W ocenie ryzyka zawodowego należy uwzględnić uwagi pracowników odnośnie do zagrożeń występujących na ich stanowiskach pracy, a także płeć, wiek oraz stan zdrowia pracowników, dla których jest ona przeprowadzana.
Ograniczanie zagrożeń
Wysokie (duże) ryzyko zawodowe w środowisku pracy jest niedopuszczalne. Natomiast dozwolona jest praca na stanowisku o średnim lub niskim poziomie zagrożeń.
Jeśli w trakcie oceny okaże się, że w zakładzie nie zostały spełnione przepisy obowiązującego prawa (np. dotyczące bhp), wówczas ryzyko zawodowe jest zawsze niedopuszczalne.
Pracodawca zawsze jest zobowiązany do poprawiania warunków pracy i dalszego obniżania, w miarę możliwości, poziomu zagrożeń. Jeżeli ryzyko zawodowe zostało oszacowane jako duże i stwierdzono, że jest ono niedopuszczalne, należy natychmiast podjąć działania w celu jego ograniczenia. Jeśli natomiast ryzyko zostało oszacowane jako średnie i stwierdzono, że jest ono dopuszczalne, firma powinna zaplanować działania mające na celu jego dalsze zmniejszenie. Jeżeli ryzyko zawodowe zostało oszacowane jako małe, konieczne jest zapewnienie, że będzie ono pozostawało na tym samym poziomie.
Środki zapobiegawcze
Dla przykładu przedstawimy, jakie środki może zastosować pracodawca, który chce ograniczyć ryzyko zawodowe ze względu na hałas. Na takie zagrożenie narażone są osoby, które pracują w zakładach, w których proces pracy (np. z powodu używanych maszyn, urządzeń) jest związany z wysokim poziomem hałasu. Szkodliwy dla zdrowia pracowników może być także hałas dobiegający z zewnątrz budynku. Pierwszym objawem tego typu zagrożeń, na które powinien zwrócić uwagę pracodawca, jest np. fakt, że pracownicy mogą porozumiewać się podniesionym głosem lub już po opuszczeniu stanowiska pracy nadal rozmawiają głośno.
Dokumentacja ryzyka
Jak już wspominaliśmy, pracodawca musi udokumentować ocenę ryzyka zawodowego dla każdego stanowiska pracy. Obowiązek ten może spełnić tworząc kartę oceny ryzyka zawodowego pracownika. Powinna ona zawierać podstawowe informacje: nazwę i adres przedsiębiorstwa, nazwę stanowiska pracy, na którym przeprowadzana jest ocena ryzyka oraz nazwiska osób pracujących na tym stanowisku. Firma powinna zamieścić w niej również datę przeprowadzenia oceny oraz nazwisko osoby przeprowadzającej ocenę ryzyka.
Karta powinna także zawierać informacje o tych wszystkich zagrożeniach, które występują na danym stanowisku (czyli te zaznaczone na liście kontrolnej zagrożeń), w tym przede wszystkim wynik oszacowania ryzyka zawodowego. Należy w niej także zarejestrować działania prewencyjne, które pracodawca już podjął w celu ograniczenia ryzyka zawodowego oraz te, które będą podejmowane w przyszłości. Dokument ten powinna podpisać osoba przeprowadzająca ocenę ryzyka zawodowego oraz pracownik, który będzie na tym stanowisku wykonywał pracę.
Oprócz ocen okresowych pracodawca powinien przeprowadzać kolejne oceny ryzyka po każdej zmianie procesu technologicznego, przebudowie zakładu, a przede wszystkim po wypadku w miejscu pracy. W tym ostatnim przypadku musi określić, czy zapewnił pracownikom odpowiednie środki ochrony zbiorowej (np. właściwie zabezpieczył proces produkcji) i indywidualnej (np. odzież roboczą).
ZAGROŻENIE W ŚRODOWISKU PRACY - to każdy czynnik lub sytuacja, które mogą spowodować wypadek lub chorobę. Każde zagrożenie może mieć negatywny wpływ na ludzi, a także powodować utratę mienia (np. zniszczenie maszyn), zanieczyszczenie środowiska naturalnego itp.
RYZYKO ZAWODOWE - prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń, związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienie u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych, występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy. Ryzyko zawodowe określa więc prawdopodobieństwo, z jakim ktoś może zostać poszkodowany w związku z zagrożeniem występującym w miejscu pracy, oraz poziom doznanego urazu lub choroby.