Przepisy ustawy z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (DzU z 2011 r. nr 127, poz. 721 ze zm.), zwanej dalej ustawą o rehabilitacji, szczegółowo określają warunki, jakie obligatoryjnie należy spełnić, aby utrzymać status zpchr. Decydując się na utratę tego statusu, pracodawca powinien pamiętać, że będą się z tym wiązać określone w przepisach skutki prawne.
Przesłanki posiadania statusu zpchr są następujące (art. 28 ustawy o rehabilitacji):
- osiąganie odpowiedniego wskaźnika zatrudnienia – co najmniej 25 pracowników ogółem w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy, w tym co najmniej 50% osób niepełnosprawnych, a wśród nich co najmniej 20% ogółu zatrudnionych stanowią osoby zaliczone do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności albo co najmniej 30% niewidomych lub psychicznie chorych albo upośledzonych umysłowo zaliczonych do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności;
- zapewnianie warunków pracy dostosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych – obiekty i pomieszczenia użytkowane przez zakład pracy muszą odpowiadać przepisom oraz zasadom bezpieczeństwa i higieny pracy, a także uwzględniać potrzeby osób niepełnosprawnych w zakresie przystosowania stanowisk pracy, pomieszczeń higienicznosanitarnych i ciągów komunikacyjnych oraz spełniać wymagania dostępności do nich;
- zapewnianie doraźnej i specjalistycznej opieki medycznej, poradnictwa i usług rehabilitacyjnych;
- prowadzenie oraz wydatkowanie środków zakładowego funduszu rehabilitacji osób niepełnosprawnych (zfron) w sposób i na zasadach określonych w obowiązujących przepisach.
Powyższe warunki muszą być spełnione łącznie, a więc niespełnienie nawet jednego z nich skutkuje utratą statusu zpchr, a to wiąże się z koniecznością podjęcia określonych czynności związanych z tym faktem.
Z uwagi na to, że decyzję o przyznaniu statusu zpchr wydaje wojewoda, na pracodawcach ciąży obowiązek poinformowania wojewody o jakiejkolwiek zmianie w zakresie spełniania powyższych warunków oraz realizacji innych spoczywających na nich obowiązków. Przepis art. 30 ust. 4 ustawy o rehabilitacji wskazuje termin na przesłanie do wojewody przedmiotowej informacji – 14 dni od daty wystąpienia zmiany. Pracodawcy przekazują informacje na formularzu INF-WZ. W formularzu tym pracodawca wskazuje termin, wraz z którym nastąpiła zmiana powodująca utratę statusu zpchr. Wojewoda wydaje decyzję stwierdzającą utratę statusu zpchr z dniem, w którym pracodawca przestał spełniać warunki określone w przepisach. Decyzja ta wywołuje skutki z mocą wsteczną.
Na mocy obowiązujących przepisów ustawy o rehabilitacji pracodawcy prowadzący zpchr mają obowiązek tworzyć zfron oraz wydatkować jego środki w sposób wskazany w tej ustawie oraz przepisach wykonawczych. W związku z utratą statusu zpchr pracodawcy mają obowiązek zwrócić na rachunek Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) niewykorzystane na dzień utraty statusu środki zfron. Wpłaty należy dokonać niezwłocznie. Wraz z wpłatą należy złożyć do PFRON deklarację DEK-II-a, w której pracodawca wskazuje przyczynę powodującą obowiązek wpłaty środków. Zwrotowi podlega także kwota odpowiadająca kwocie wydatkowanej ze środków PFRON na nabycie, wytworzenie lub ulepszenie środków trwałych w związku z modernizacją zakładu, utworzeniem lub przystosowaniem stanowisk pracy dla osób niepełnosprawnych, budową lub rozbudową bazy rehabilitacyjnej, wypoczynkowej i socjalnej oraz na zakup środków transportu – w części niezamortyzowanej.
Przepisy art. 33 ust. 7b ustawy o rehabilitacji przewidują możliwość zwolnienia pracodawcy z obowiązku dokonania powyższej wpłaty na PFRON w związku z utratą statusu zpchr. Dotyczy to pracodawców, którzy po utracie statusu zatrudniają co najmniej 15 pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy, w tym co najmniej 25% stanowią osoby niepełnosprawne. Osiągnięcie powyższych wskaźników zatrudnienia pozwala pracodawcy na zachowanie środków zfron i ich wydatkowanie na dotychczasowych zasadach.
Zachowanie zfron skutkuje tym, że pracodawca ma obowiązek zasilać jego rachunek zgodnie z art. 38 ust. 2a–c ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (DzU z 2012 r. poz. 361), tj. zaliczki na podatek dochodowy od wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych pracodawca ma obowiązek przekazywać w części na zfron, w zależności od osiąganego wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych, a w pozostałej części do urzędu skarbowego.
Po utracie statusu zpchr należy liczyć się z tym, że nastąpi także utrata dodatkowych przywilejów wynikających z zatrudniania osób niepełnosprawnych, z jakich dotychczas korzystał pracodawca. Dotyczy to m.in. wysokości otrzymywanego dofinansowania do wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych. Przechodząc bowiem na tzw. otwarty rynek pracy, pracodawca będzie otrzymywać jedynie 70% (lub 90% w przypadku występowania schorzeń szczególnych) kwot, jakie przysługują zakładom pracy chronionej.
Natomiast w zakresie obowiązków sprawozdawczych ciążących na pracodawcach prowadzących zpchr warto wspomnieć, że zmniejszenie zatrudnienia do poziomu poniżej 25 pracowników w przeliczeniu na pełny etat powoduje zwolnienie z obowiązku przekazywania do PFRON miesięcznych oraz rocznych informacji o zatrudnieniu, kształceniu lub o działalności na rzecz osób niepełnosprawnych (formularze INF-1 oraz INF-2).
Ponadto utrata statusu zpchr zwolni pracodawców z przekazywania wojewodzie półrocznych informacji o spełnianiu warunków i obowiązków przewidzianych dla posiadających status zpchr. Należy także zaznaczyć, że utrata statusu zpchr spowoduje także, że pracodawcy nie będą przysługiwać zwolnienia podatkowe i inne ulgi, z których mogą korzystać pracodawcy posiadający ten status. W związku z powyższym zanim pracodawca zdecyduje się na przejście na otwarty rynek, należy wziąć pod uwagę wszystkie „za” i „przeciw” związane z utratą statusu prowadzącego zakład pracy chronionej, gdyż decyzja ta pociąga za sobą daleko idące skutki zarówno dla pracodawcy, jak i dla zatrudnionych osób niepełnosprawnych.