Prawo do pierwszego dodatkowego urlopu wypoczynkowego osoba niepełnosprawna nabywa po przepracowaniu jednego roku od dnia zaliczenia jej do umiarkowanego lub znacznego stopnia niepełnosprawności – w treści orzeczenia wskazany jest termin zaliczenia jej do jednego z tych stopni. Tak stanowi ustawa z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (DzU z 2011 r. nr 127, poz. 721 ze zm., zwana dalej ustawą o rehabilitacji). Może to być np. dzień wydania orzeczenia, jak również wcześniejsza data, natomiast w przypadku orzeczeń o niezdolności do pracy wydawanych przez lekarzy orzeczników ZUS – data wydania orzeczenia. Nawet gdy nabycie prawa do pierwszego urlopu dodatkowego następuje w trakcie roku, pracownikowi przysługuje ten urlop w pełnym wymiarze – tj. 10 dni. Gdy np. wymagany roczny okres zatrudnienia upłynie 1 lipca 2012 r., wymiar przysługującego mu w 2012 r. urlopu wypoczynkowego zwiększy się o 10 dni. Natomiast 1 stycznia 2013 r. nabędzie prawo do kolejnego dodatkowego urlopu w tym samym wymiarze.
Przepis art. 19 ustawy o rehabilitacji nie znajduje zastosowania w stosunku do osób uprawnionych do urlopu wypoczynkowego w wymiarze przekraczającym 26 dni roboczych lub do urlopu dodatkowego na mocy odrębnych przepisów (np. nauczyciele, sędziowie). Jeżeli wymiar urlopu dodatkowego, przysługującego na podstawie odrębnych przepisów, jest niższy niż 10 dni roboczych, pracownikowi przysługuje urlop dodatkowy należny na podstawie przepisów ustawy o rehabilitacji. Obowiązujące w takiej sytuacji są więc przepisy bardziej korzystne dla pracownika niepełnosprawnego. Niewłaściwe jest sumowanie urlopów dodatkowych, przysługujących na podstawie różnych aktów prawnych. Nabycie prawa do dodatkowego urlopu wypoczynkowego przez osobę z niepełnosprawnością ma takie skutki, że zwiększa wymiar urlopu wypoczynkowego przysługującego pracownikom na mocy Kodeksu pracy, tj. obecnie odpowiednio z 20 dni do 30 dni oraz z 26 dni do 36 dni.
Dodatkowy urlop wypoczynkowy w wymiarze 10 dni przysługuje jedynie osobom niepełnosprawnym zatrudnionym w pełnym wymiarze czasu pracy. Zatrudnienie na część etatu spowoduje zmniejszenie wymiaru tego urlopu proporcjonalnie do wymiaru zatrudnienia.
Pracownicy niepełnosprawni korzystający z prawa do zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia w celu uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym, o którym mowa w art. 20 ust. 1 pkt 1 ustawy o rehabilitacji, muszą zachować szczególną ostrożność. Jeżeli pracownik w danym roku kalendarzowym wykorzysta pełną pulę 21 dni zwolnienia, traci de facto prawo do dodatkowego urlopu wypoczynkowego w wymiarze 10 dni. Zgodnie z art. 20 ust. 3 ustawy o rehabilitacji urlop dodatkowy oraz zwolnienie na uczestnictwo w turnusie rehabilitacyjnym podlegają sumowaniu i ich łączny wymiar nie może przekroczyć 21 dni roboczych w roku kalendarzowym. Pracodawcy powinni pamiętać o tym, że osoby niepełnosprawne nie muszą wykorzystywać tego urlopu na uczestnictwo w turnusie rehabilitacyjnym czy też na inną formę rehabilitacji. Jest to bowiem urlop o charakterze wypoczynkowym, który pracownicy wykorzystują w dowolnej formie.
W zakresie uprawnienia do dodatkowego urlopu pracowniczego bardzo ważne jest rozróżnienie pojęcia „nabycie prawa do urlopu” od pojęcia „przysługiwanie prawa do urlopu”. Artykuł 19 ust. 1 zdanie drugie ustawy o rehabilitacji wskazuje, że prawo do pierwszego urlopu dodatkowego uprawniona osoba nabywa po przepracowaniu jednego roku po dniu zaliczenia jej do umiarkowanego lub znacznego stopnia niepełnosprawności – jest to moment nabycia prawa do urlopu dodatkowego. Artykuł 20c ustawy o rehabilitacji wskazuje, że dodatkowe uprawnienia pracownicze określone w tej ustawie przysługują od dnia, od którego osoba została wliczona do stanu zatrudnienia osób niepełnosprawnych – od tego momentu pracownik może realizować swoje uprawnienia.
Rozróżnienie pojęcia nabycie uprawnienia i jego przysługiwanie ma daleko idące konsekwencje w zakresie udzielania dodatkowego urlopu wypoczynkowego osobom niepełnosprawnym. Sąd Najwyższy w wyroku z 29 czerwca 2005 r. (II PK 339/04, OSP 2008/6/62) stwierdził, że prawo do dodatkowego urlopu wypoczynkowego przysługuje pracownikowi zaliczonemu do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, chociażby nie wystąpił do pracodawcy o przyznanie takiego urlopu.
W uzasadnieniu Sąd Najwyższy wskazał, że mając na uwadze art. 152 k.p. oraz art. 19 ustawy o rehabilitacji, można wskazać 3 przesłanki, od których spełnienia ustawodawca uzależnia nabycie uprawnienia do urlopu dodatkowego:
- pozostawanie w stosunku pracy,
- zaliczenie pracownika do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności,
- przepracowanie jednego roku po dniu zaliczenia do jednego ze stopni niepełnosprawności.
Tym samym ani Kodeks pracy, ani ustawa o rehabilitacji nie uzależniają prawa do dodatkowego urlopu wypoczynkowego od wniosku osoby uprawnionej. Pracodawca, który powziął wiadomość o uprawnieniu pracownika do dodatkowego urlopu, lecz go nie udzielił, naraża się na zarzut zawinionego niewykonywania zobowiązania do udzielenia urlopu zgodnie z przepisami prawa pracy. W praktyce może to oznaczać, że w sytuacji, w której pracownik posiadał orzeczenie o niepełnosprawności w stopniu znacznym lub umiarkowanym, lecz przedstawił je pracodawcy ze znacznym opóźnieniem, będzie przysługiwać mu dodatkowy urlop wypoczynkowy wstecz, nie dłużej jednak niż trzy lata, gdyż tyle wynosi okres przedawnienia roszczenia.
WAŻNE!
Pracodawcy powinni pamiętać, że urlop określony w art. 19 ustawy o rehabilitacji jest dodatkowym urlopem wypoczynkowym. A zatem do jego udzielania stosuje się zasady obowiązujące przy udzielaniu urlopu wypoczynkowego na podstawie przepisów Kodeksu pracy.
W związku z tym urlopu dodatkowego udziela się w wymiarze godzinowym, odpowiadającym dobowemu wymiarowi czasu pracy pracownika w danym dniu. Ponadto należy go udzielić w tym roku kalendarzowym, w którym pracownik uzyskał do niego prawo, jednak nie później niż do 30 września następnego roku kalendarzowego, zgodnie z obowiązującym obecnie przepisem art. 168 k.p. Roszczenia dotyczące dodatkowego urlopu wypoczynkowego ulegają przedawnieniu zgodnie z ogólną zasadą wynikającą z art. 291 k.p., tj. z upływem 3 lat od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne.