Skutki zawarcia umowy
Zgodnie z art. 390 k.c. jeżeli strona zobowiązana do zawarcia umowy przyrzeczonej uchyla się do jej zawarcia, druga strona może żądać naprawienia szkody, jaką poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej (jest to tzw. słabszy skutek umowy przedwstępnej). Skutek mocniejszy polega natomiast na możliwości dochodzenia na drodze sądowej zawarcia umowy przyrzeczonej. Wybór między tymi roszczeniami należy do osoby, która dąży do realizacji umowy przyrzeczonej.
Pod pojęciem uchylania się od zawarcia umowy przyrzeczonej zgodnie z art. 390 k.c. należy rozumieć sytuację, gdy osoba zobowiązana dopuszcza się świadomie działania lub zaniechania zmierzającego do bezpodstawnego niezawarcia umowy przyrzeczonej albo przynajmniej godzi się z takim skutkiem. Ponadto przez uchylanie się od zawarcia umowy przyrzeczonej można rozumieć także brak współdziałania w celu zawarcia umowy przedwstępnej. Sąd Najwyższy w wyroku z 14 grudnia 1999 r. ((II CKN 624/98, OSNC 2000/6/120), stwierdził, że uchylaniem się może być również już sama nieuzasadniona zwłoka zobowiązanego do zawarcia umowy przyrzeczonej.
Warto też zaznaczyć, że art. 390 par. 1 k.c. przewidujący prawo do odszkodowania w razie uchylania się drugiej strony od zawarcia umowy przyrzeczonej nie uzależnia roszczenia o odszkodowanie od domagania się jej zawarcia. Są to dwa niezależne od siebie roszczenia. Pracownik nie musi więc wpierw domagać się zawarcia umowy przyrzeczonej, lecz może od razu, gdy pracodawca będzie się uchylał od zawarcia umowy o pracę, wystąpić z roszczeniem o zapłatę odszkodowania. Potwierdzał to również Sąd Najwyższy w uchwale z 22 kwietnia 1977 r. (I PZP 5/77, OSNC 1977/10/180).
Należne odszkodowanie
Pracownik, który dochodzi odszkodowania w związku z niezawarciem umowy przyrzeczonej, może żądać tylko naprawienia szkody, której by nie poniósł, gdyby nie zawarł umowy przedwstępnej i nie liczył na zawarcie przyrzeczonej umowy o pracę. Chodzi tu jedynie o odszkodowanie w ramach tzw. ujemnego interesu umownego. Przy czym, jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 5 grudnia 2006 r. (II CSK 274/06, LEX nr 238945), odszkodowanie to obejmuje straty wynikłe z niedojścia do skutku umowy między stronami, na które składają się koszty zawarcia umowy, wydatki związane z własnym świadczeniem, zbędne nakłady podjęte w związku z własnym świadczeniem, wyłączone są natomiast nieuzyskane korzyści w postaci tych, które odpowiadały uzyskanym w razie dojścia do skutku umowy i jej wykonania. Odszkodowanie to z pewnością więc obejmuje wydatki i nakłady potrzebne dla zawarcia umowy przyrzeczonej, jak np. koszty przejazdu do siedziby pracodawcy, koszt porady prawnej oraz wydatki związane z samym zawarciem umowy przedwstępnej.
Rozszerzenie zakresu odszkodowania może nastąpić np. poprzez zamieszczenie w umowie przedwstępnej zapisów o karach umownych w razie uchylania się jednej ze stron od zawarcia umowy przyrzeczonej. Wskazuje na to treść art. 390 par. 1 k.c. Taka klauzula może mieć np. sformułowanie: w razie niezawarcia umowy o pracę w ustalonym terminie strona uchylająca się od jej zawarcia zapłaci karę umowną w wysokości 10 tys. zł. Taki zapis mógłby spowodować znaczne zwiększenie zakresu odszkodowania należnego stronie, która liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej.
Przepis art. 390 par. 1 k.c. nie określa górnej granicy odszkodowania, jednakże według Sądu Najwyższego w razie odmowy zawarcia przez pracodawcę przyrzeczonej umowy o pracę na czas nieokreślony wysokość odszkodowania nie powinna w zasadzie przekraczać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia za pracę na stanowisku objętym umową przedwstępną (uchwała SN z 22 kwietnia 1977 r., I PZP 5/77, OSNC 1977/10/180). Sąd Najwyższy uzasadniał to tym, że wysokość wszelkich odszkodowań należnych za wadliwe rozwiązanie stosunku pracy jest w kodeksie pracy limitowana. Jednakże pogląd o ograniczeniu wysokości odszkodowania należnego pracownikowi budzi, moim zdaniem, istotne wątpliwości, gdyż w istocie jest pozbawiony podstawy prawnej. Dlatego też wydaje się, że w praktyce pracodawcy uchylający się od zawarcia umowy przyrzeczonej mogą być zobowiązani do zapłaty także wyższych odszkodowań niż kwota trzymiesięcznego wynagrodzenia za pracę na stanowisku objętym umową przedwstępną.
Właściwy sąd pracy
Sprawa o naprawienie szkody związanej z odmową zawarcia przyrzeczonej umowy o pracę jest sprawą ze stosunku pracy. Tak też wskazywał Sąd Najwyższy w uchwale z 26 lipca 1974 r. (III PZP 22/74, OSNC 1975/2/23). Stanowi to znaczne ułatwienie dla pracowników dochodzących zapłaty odszkodowania. Pracownik bowiem może skorzystać z szybszego i uproszczonego postępowania, w którym obowiązują zmniejszone wymagania formalne niż w ramach zwykłego procesu. Ponadto pracownik wnoszący powództwo w tego typu sprawie jest zwolniony od kosztów sądowych. Nie musi więc w szczególności ponosić opłaty w związku ze złożonym pozwem.
PRZYKŁAD: ODSZKODOWANIE ZA PORADĘ PRAWNĄ
Jan S. przed zawarciem ze spółką X umowy przedwstępnej dotyczącej przyszłej umowy o pracę udał się do adwokata, który udzielił mu porady prawnej. Mecenas przygotował projekt umowy, a także reprezentował go w negocjacjach z przyszłym pracodawcą. Po wykonaniu tych czynności wystawił rachunek na kwotę 1,4 tys. zł, który Jan S. zapłacił licząc na zawarcie umowy przyrzeczonej. Jednakże spółka X odmówiła zawarcia przyrzeczonej umowy o pracę twierdząc, że zmieniła plany inwestycyjne. W takiej sytuacji Jan S. może dochodzić zapłaty odszkodowania obejmującego kwotę 1,4 tys. zł, zapłaconą adwokatowi za udzieloną usługę.
PRZYKŁAD: OBOWIĄZEK ZAPŁATY KARY UMOWNEJ
Adam Z. zawarł ze spółką X umowę przedwstępną, w której ustalono, że po uzyskaniu przez niego uprawnień diagnosty zostanie on zatrudniony na stanowisku kierownika stacji diagnostycznej. W umowie zawarto także zapis przewidujący obowiązek zapłaty kary umownej w wysokości 10 tys. zł w razie uchylania się z zawarciem umowy o pracę. Adam Z. pomimo uzyskania uprawnień diagnosty nie zgłosił się jednak do spółki X. Zatrudnił się w innym przedsiębiorstwie. W tej sytuacji spółka X wystąpiła do sądu z pozwem przeciwko Adamowi Z. o zasądzenie kwoty 10 tys. zł.
RYSZARD SADLIK
sędzia orzekający Sądu Okręgowego w Kielcach
PODSTAWA PRAWNA
• Art. 300 ustawy z 26 czerwca 1976 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).
• Art. 389, art. 390 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).