Swoboda przepływu pracowników to fundamentalna zasada prawa unijnego potwierdzona obecnie w art. 45 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wcześniej, tj. przed zmianami wprowadzonymi Traktatem z Lizbony, w art. 39 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską).
Zasada ta zakłada przyznanie pracownikowi pochodzącemu z państwa członkowskiego prawa do podjęcia i wykonywania zatrudnienia w innym państwie członkowskim na takich samych warunkach, jakie państwo to stosuje wobec własnych obywateli. W praktyce oznacza to zniesienie w państwach członkowskich wymogu uzyskania przez pracowników pochodzących z innych państw członkowskich zezwolenia na pracę. Wprowadzenie zasady swobody przepływu pracowników w relacjach między dotychczasowymi państwami członkowskimi Unii Europejskiej a państwami, które do Unii przystąpiły w ostatnim dziesięcioleciu, odbywa się stopniowo.
Model regulacji przejściowych tzw. 2+3+2
Ten sam model regulacji przejściowych tzw. 2+3+2 zastosowano zarówno w przypadku akcesji z 2004 r., jak i z 2007 r. Model ten opiera się na wyróżnieniu trzech okresów. Przez pierwsze 2 lata, licząc od dnia akcesji, dotychczasowe państwo członkowskie Unii Europejskiej (tj. będące członkiem Unii przed akcesją) mogło uregulować zasady dostępu pracowników pochodzących z nowo przyjętych państw członkowskich do jego rynku pracy w prawie krajowym i nie stosować w tym zakresie regulacji unijnych. Wprowadzone w prawie krajowym ograniczenia zasadniczo sprowadzały się do uzależnienia podjęcia zatrudnienia od uzyskania zezwolenia na pracę. Przed upływem tego 2-letniego okresu dotychczasowe państwo członkowskie Unii Europejskiej miało obowiązek poinformować Komisję, czy zamierza dalej – tj. przez okres kolejnych 3 lat – stosować regulacje krajowe, czy decyduje się wprowadzić unijną zasadę swobody przepływu pracowników. Pod koniec tego 3-letniego okresu państwo, które utrzymało regulacje krajowe w zakresie dostępu do swojego rynku pracy, mogło zwrócić się do Komisji o pozwolenie na przedłużenie okresu przejściowego o kolejne 2 lata. Warunkiem przedłużenia okresu przejściowego było wystąpienie na rynku pracy danego państwa członkowskiego poważnych zakłóceń lub groźba ich wystąpienia. Z powyższego wynika więc, że maksymalny okres zastosowania ograniczeń w swobodzie przepływu pracowników z państw nowo przyjętych do Unii Europejskiej wynosi 7 lat. W przypadku Polski opisany powyżej model został uregulowany w załączniku XII do Traktatu o przystąpieniu do Unii Europejskiej, a ściślej w punkcie drugim tego załącznika.
Dostęp cudzoziemców do polskiego rynku pracy
Jeżeli skoncentrujemy się na zasadach dostępu obywateli innych państw członkowskich do polskiego rynku pracy, to aktualnie nie obowiązują żadne ograniczenia unijnej swobody przepływu pracowników (art. 87 ust. 1 pkt 7 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy). Cudzoziemiec jest uprawniony do wykonywania pracy na terytorium RP, jeżeli jest obywatelem państwa członkowskiego. Zasada ta znajduje zastosowanie do obywateli państw będących członkami Unii Europejskiej przed rozszerzeniem w 2004 r., także do obywateli państw, które przystąpiły do Unii razem z Polską (tj. Czech, Estonii, Cypru, Łotwy, Litwy, Węgier, Malty, Słowenii, Słowacji), oraz obywateli państw, które przystąpiły do Unii 1 stycznia 2007 r. (tj. Rumunii i Bułgarii). W związku z tym obywatele wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej mogą w Polsce podjąć pracę bez wymogu uzyskania zezwolenia na pracę.
Ograniczenia w dostępie Polaków do unijnego rynku pracy
Jeżeli natomiast chodzi o dostęp polskich pracowników do rynków pracy innych państw członkowskich Unii Europejskiej, swoboda przepływu pracowników nie znajduje zastosowania w przypadku rynku niemieckiego i austriackiego. Zarówno w Niemczech, jak i Austrii warunkiem podjęcia pracy przez pracownika pochodzącego z Polski jest posiadanie przez niego zezwolenia na pracę. Zezwolenie to wydaje właściwa instytucja niemiecka, odpowiednio austriacka. Okres ograniczenia dostępu polskich pracowników do niemieckiego i austriackiego rynku pracy zakończy się 30 kwietnia 2011 r.
Poza ograniczeniem dostępu do rynku pracy, na podstawie ust. 13 pkt 2 załącznika XII do Traktatu o przystąpieniu do Unii Europejskiej, Niemcy i Austria wprowadziły ograniczenia w zakresie swobody delegowania pracowników przez polskich pracodawców do świadczenia na terytorium tych państw niektórych usług. Podobnie jak w przypadku podjęcia pracy przez polskich pracowników ograniczenia te będą obowiązywać do 30 kwietnia 2011 r.
W przypadku ograniczenia prawa delegowania pracowników w ramach swobody świadczenia usług dotyczy:
- sektora usług budowlanych i pokrewnej działalności,
- sprzątania i czyszczenia obiektów,
- działalności dekoratorów wnętrz.
W przypadku Austrii ograniczenie prawa delegowania pracowników w ramach swobody świadczenia usług dotyczy:
- usług związanych z ogrodnictwem,
- usług cięcia, rzeźbienia i wykańczania kamienia,
- ręcznego wyrobu elementów z metalu i części tych elementów,
- usług budowlanych i pokrewnych,
- działalności związanej z ochroną,
- sektora usług sprzątania i czyszczenia obiektów,
- pielęgnowania chorych w domu,
- prac społecznych.
Ograniczenie w zakresie delegowania pracowników na terytorium Niemiec czy Austrii w celu świadczenia tam wymienionych wyżej usług sprowadza się do obowiązku uzyskania przez polskiego pracodawcę zezwolenia na delegowanie do pracy.
Polacy na angielskim rynku pracy
Angielski rynek pracy jest otwarty dla pracowników pochodzących z Polski. W Wielkiej Brytanii wprowadzono natomiast System Rejestracji Pracowników przybywających z nowych państw członkowskich. Celem tego systemu jest wyłącznie monitoring. Pochodzące z nowych państw członkowskich osoby poszukujące pracy (z wyjątkiem Malty i Cypru) powinny zarejestrować się we właściwym organie w ciągu miesiąca od podjęcia pracy na terytorium Wielkiej Brytanii. Zarejestrowanie nie stanowi warunku podjęcia zatrudnienia.
Podstawa prawna:
- pkt 2 załącznika XII do Traktatu o przystąpieniu do Unii Europejskiej (DzUrz UE L 236 z 23.09.2003 r., s. 876 i nast.),
- art. 87 ust. 1 pkt 7 ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (DzU z 2008 r. nr 69, poz. 415 ze zm.).