Przepisy Kodeksu pracy nie precyzują, jakie kwalifikacje potrzebne są do zajmowania określonego stanowiska. Artykuł 102 k.p. stanowi, że kwalifikacje zawodowe pracowników wymagane do wykonywania pracy określonego rodzaju lub na określonym stanowisku mogą być ustalane w wewnątrzzakładowych źródłach prawa pracy, takich jak układ zbiorowy pracy czy regulamin, w takim zakresie, w jakim nie regulują powyższej kwestii przepisy szczególne.
Zasadniczo więc ustawodawca dał pracodawcom pewien margines swobody w tym zakresie, pozostawiając kwestie związane z organizacją stanowisk pracy oraz określeniem kwalifikacji niezbędnych do ich zajmowania w gestii pracodawcy. Jednak nie oznacza to, że swoboda pracodawcy jest nieograniczona. Ograniczenia w tym zakresie dotyczą m.in. pracowników tzw. sfery budżetowej oraz osób wykonujących zawody powszechnie uznawane, a zawody zaufania publicznego, np. lekarz, pielęgniarka, sędzia, nauczyciel, gdzie kwalifikacje niezbędne do zajmowania określonego stanowiska określają przepisy szczególne.
Niezbędne kwalifikacje
Określając kwalifikacje niezbędne do zajmowania określonego stanowiska lub wykonywania określonej pracy, pracodawca powinien pamiętać, że pojęcie kwalifikacji należy rozumieć szerzej, nie ograniczając się jedynie do samego wykształcenia pracownika. Jak wynika z wyroku Sądu Najwyższego z 4 października 2000 r. (I PKN 61/00, Pr. Pracy 2001/5/33), przez pojęcie „kwalifikacje” należy rozumieć nie tylko przygotowanie zawodowe pracownika, a więc jego formalne wykształcenie, zdobyte doświadczenie zawodowe i potrzebne umiejętności, ale również właściwości psychofizyczne pracownika, predyspozycje psychiczne oraz zdolności do wykonywania określonych czynności z punktu widzenia zdrowia fizycznego. W praktyce posiadanie kwalifikacji to zespół cech i umiejętności koniecznych do wykonywania pracy.
Obowiązek podnoszenia kwalifikacji
Zazwyczaj zatrudniany na konkretnym stanowisku pracownik posiada wymagane do jego zajmowania umiejętności i kwalifikacje. Jednak nie oznacza to, że od tego momentu zostaje zwolniony z powinności dalszego doskonalenia zawodowego i dokształcania. Nierzadko zdarza się, że aby móc właściwie wykonywać powierzane obowiązki, musi przejść dodatkowe szkolenia, kursy lub nawet zdobyć określone umiejętności we własnym zakresie. Oprócz obowiązkowego szkolenia bhp pracodawcy organizują dla swoich pracowników różne szkolenia, kursy, wykłady pomagające im przyswoić niezbędną wiedzę, poznać zasady i przepisy regulujące sposób wykonywania pracy na danym stanowisku, zapoznać się z oferowanymi przez pracodawcę produktami lub usługami, obowiązującymi w firmie zasadami obsługi klienta lub wdrożoną polityką jakości.
WAŻNE!
Udział w szkoleniach ściśle związanych z wykonywaną pracą w większości przypadków jest obowiązkowy i odbywa się na polecenie pracodawcy.
Jednak nie zawsze dokształcanie i podnoszenie kwalifikacji wiąże się z przymusem i władczymi kompetencjami pracodawcy. Nierzadko zdarza się, że pracownicy z własnej inicjatywy i z własnej woli uczestniczą w różnego rodzaju kursach i szkoleniach. Dokształcający się pracownik może liczyć w tym zakresie na pomoc ze strony pracodawcy, która musi polegać przynajmniej na tym, że nie utrudnia on kształcenia.
Jeden z podstawowych obowiązków pracodawcy, jakim jest ułatwianie pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych (art. 94 pkt 6 k.p.), wbrew powszechnemu przekonaniu nie polega na zobowiązaniu pracodawcy do organizowania i ponoszenia kosztów kształcenia pracowników. Za takim rozumieniem niniejszego obowiązku opowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z 25 maja 2000 r. (I PKN 657/99, OSNP 2001/22/660). W uzasadnieniu wyroku sąd podkreślił, że pracodawca nie ma obowiązku szkolenia pracowników, lecz ma ułatwiać im podnoszenie kwalifikacji zawodowych, jeżeli oni sami chcą te kwalifikacje podnosić.
Podniesienie kwalifikacji a awans i podwyżka
Posiadane przez pracownika kwalifikacje są nie tylko warunkiem zatrudnienia na określonym stanowisku pracy lub w danym zawodzie, lecz także jednym z kryteriów ustalania wysokości wynagrodzenia za pracę. Wysokość wynagrodzenia za pracę przyznanego konkretnemu pracownikowi powinna z jednej strony odpowiadać rodzajowi wykonywanej pracy i kwalifikacjom wymaganym przy jej wykonaniu, z drugiej zaś strony powinna uwzględniać ilość i jakość świadczonej pracy (art. 78 § 1 k.p.).
W tym celu zasady ustalania wysokości wynagrodzenia, przyznawania innych (dodatkowych) składników wynagrodzenia, jeżeli zostały przewidziane z tytułu wykonywania określonej pracy, a także reguły ich wypłaty powinny określać przepisy wewnątrzzakładowe, np. regulamin wynagradzania, układ zbiorowy pracy (art. 78 § 2 k.p.). Reguły ustalania i przyznawania poszczególnych składników wynagrodzenia zawierają również przepisy szczególne, np. przepisy płacowe dla pracowników sfery budżetowej zawarte w poszczególnych rozporządzeniach wykonawczych.
Wprawdzie Kodeks pracy nie reguluje skutków podnoszenia kwalifikacji zawodowych pracowników, pozostawiając w tym zakresie swobodę pracodawcy, ale w praktyce podnoszenie kwalifikacji zyskuje aprobatę u pracodawcy.
WAŻNE!
Mimo że pracodawca nie jest zobowiązany do obligatoryjnego nagradzania lub awansowania dokształcającego się pracownika, to jednak podniesienie kwalifikacji powinno wiązać się z dodatkowymi gratyfikacjami i być uwzględniane przy typowaniu pracowników do awansu.
Pracodawca, który chce zmotywować swoich pracowników do podnoszenia kwalifikacji zawodowych, powinien rozważyć wprowadzenie do systemu wynagrodzeń obowiązującego w zakładzie pracy różnego rodzaju gratyfikacji przyznawanych za chęć podnoszenia kwalifikacji, wykorzystywanie zdobytej wiedzy i umiejętności oraz chęć dzielenia się nimi z pozostałymi pracownikami.
Na przykład regulamin wynagradzania może uzależniać przyznanie pracownikowi nagrody pieniężnej od ukończenia szkolenia. W regulaminie może także znaleźć się zapis, że pracownik, który ukończył kurs języków obcych i okazał zaświadczenie o zdanym egzaminie lub świadectwo ukończenia kursu, będzie otrzymywał stały dodatek do wynagrodzenia z tego tytułu.
Katarzyna Wrońska-Zblewska