Zakaz konkurencji jest bronią obosieczną. Brak stosownych zastrzeżeń w umowie może narazić pracodawcę na szkodę, a pracownikowi skutecznie uniemożliwić podejmowanie dodatkowej pracy zarobkowej.
Kodeks pracy rozróżnia dwa rodzaje umów o zakazie konkurencji, w zależności od tego, czy jej obowiązywanie będzie obejmowało okres trwania stosunku pracy (art. 1011 § 1 k.p.), czy też będzie dotyczyć okresu po zakończeniu stosunku pracy (art. 1012 § 1 k.p.). Zgodnie z treścią regulacji dotyczącej zakazu obowiązującego w okresie związania stosunkiem pracy, w zakresie określonym w odrębnej umowie, pracownik nie może prowadzić działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy ani też świadczyć pracy w ramach stosunku pracy lub na innej podstawie na rzecz podmiotu prowadzącego taką działalność.
Możliwość uregulowania przez pracodawcę i pracownika zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy dotyczy natomiast sytuacji, gdy pracownik miał dostęp do szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę. W takim przypadku na podstawie art. 1012 § 1 k.p. strony mogą zawrzeć umowę o zakazie konkurencji, w której określą okres jego obowiązywania oraz wysokość odszkodowania, jakie pracodawca ma z tego tytułu wypłacić pracownikowi. Istotne znaczenie ma okoliczność, że na podstawie art. 1012 § 3 k.p. odszkodowanie to nie może być niższe niż 25% wynagrodzenia otrzymanego przez pracownika przed ustaniem stosunku pracy przez okres odpowiadający okresowi obowiązywania zakazu konkurencji.
Zawarta umowa o zakazie konkurencji zobowiązuje pracownika do niepodejmowania działalności konkurencyjnej w stosunku do działalności prowadzonej przez pracodawcę. Zakres zakazu powinien być unormowany w umowie. Przyjmuje się, że powyższe przejawiać się może na przykład w podjęciu zatrudnienia u innego pracodawcy.
Co do zasady odpowiedzialność za naruszenie umowy o zakazie konkurencji powstaje, jeśli łącznie wystąpią następujące przesłanki:
- niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków wynikających z umowy o zakazie konkurencji,
- wina pracownika (nieumyślna lub umyślna),
- szkoda pracodawcy,
- normalny związek przyczynowy pomiędzy niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zakazu a szkodą poniesioną przez pracodawcę.
Szczegółowe zasady odpowiedzialności odszkodowawczej pracownika za naruszenie zakazu są jednak uzależnione od tego, czy mamy do czynienia z zakazem konkurencji podczas trwania stosunku pracy, czy też po jego zakończeniu.
Jak wynika z art. 1011 § 2 k.p., pracodawca, który poniósł szkodę wskutek naruszenia przez pracownika zakazu konkurencji przewidzianego w umowie, może dochodzić od pracownika wyrównania tej szkody na zasadach określonych w przepisach rozdziału I w dziale piątym Kodeksu pracy, tj. na zasadach obejmujących odpowiedzialność pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy (art. 114–122 k.p.). Zgodnie z opisanymi zasadami, pracownik ponosi odpowiedzialność za szkodę w granicach rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę i tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego wynikła szkoda (art. 115 k.p.), a obowiązkiem pracodawcy jest udowodnienie przesłanek odpowiedzialności oraz powstałej szkody (art. 116 k.p.).
Wysokość odszkodowania, jakiego może domagać się pracodawca, jest uzależniona od winy pracownika. Jeżeli pracownik wyrządzi szkodę z winy nieumyślnej, odszkodowanie należne pracodawcy nie może przewyższać kwoty 3-miesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody (art. 119 k.p.). Natomiast w przypadku winy umyślnej pracownik jest zobowiązany do naprawienia szkody w pełnej wysokości, co może obejmować również utracone przez pracodawcę korzyści (art. 122 k.p.).
Należy dodatkowo zwrócić uwagę, że naruszenie zakazu konkurencji w trakcie trwania stosunku pracy może powodować nie tylko odpowiedzialność odszkodowawczą. Naruszenie przez pracownika zakazu konkurencji przewidzianego w umowie jest naruszeniem obowiązków pracowniczych i może stanowić podstawę odpowiedzialności porządkowej, a także rozwiązania stosunku pracy.
W zakresie odpowiedzialności porządkowej pracowników należy zwrócić uwagę na treść art. 108 Kodeksu pracy. W przepisie tym ustanowiono trzy rodzaje kar porządkowych, które mogą zostać nałożone na pracownika: upomnienia, nagany oraz kary pieniężnej. W doktrynie istnieje rozbieżność co do możliwości zastosowania wszystkich kar, w przypadku naruszenia przez pracownika zakazu konkurencji. Jak wskazują niektórzy komentatorzy, w grę mogą jedynie wchodzić kary porządkowe niemajątkowe, tj. upomnienia i nagany. Naruszenie zakazu konkurencji nie zawiera się bowiem w przesłankach uzasadniających zastosowanie kary pieniężnej.
Inna sytuacja dotyczy umów zakazujących konkurencji, obejmujących okres po ustaniu stosunku pracy. W tym przypadku ustawodawca nie odwołuje się do zasad odpowiedzialności pracowników, jakie uregulowano w Kodeksie pracy. Podstawowym roszczeniem pracodawcy będzie zatem obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przez pracownika wskutek podjęcia działalności konkurencyjnej. Przyjmuje się, że jeżeli naruszenie zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy spowodowało szkodę u byłego pracodawcy, będzie on mógł dochodzić od byłego pracownika odszkodowania na podstawie odpowiednio stosownych przepisów Kodeksu cywilnego. Pracownik będzie zobowiązany do naprawienia pracodawcy szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania konkurencyjnego w pełnej wysokości, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które były pracownik nie ponosi odpowiedzialności.
W wielu umowach o zakazie konkurencji zastrzega się karę umowną za naruszenie przez pracownika obowiązków umownych w tym zakresie. Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy – kara umowna (art. 483 § 1 k.c.). Stosowny zapis o karze umownej ma istotne znaczenie dla pracodawcy, który nie musi w ewentualnym sporze o zapłatę odszkodowania (kary umownej) wykazywać istnienia i wysokości szkody. Należy zwrócić jednak uwagę, że zastrzeżenie kary umownej nie pozbawia pracodawcy żądania wykonania zobowiązania wynikającego z umowy.
Istota zastrzeżenia kary umownej polega tym, że jest ona określona w ustalonej przez pracodawcę i pracownika sumie pieniężnej, której wysokość wiąże strony, nawet jeżeli szkoda okazałaby się niższa (art. 484 § 1 k.c.).