Jednym z najważniejszych obowiązków pracowniczych jest świadczenie pracy sumiennie i starannie oraz stosowanie się do poleceń przełożonych.
Pracownik jest zobowiązany wykonywać tylko takie polecenia pracodawcy, które spełniają łącznie 3 warunki:
- dotyczą umówionej pracy,
- nie są sprzeczne z przepisami prawa,
- nie są sprzeczne z umową o pracę.
Przykład
Kierownik jednostki służby zdrowia stwierdził, że w świetle konstytucyjnej zasady wolności sumienia i wyznania w jednostkach budżetowych nie może być jakichkolwiek emblematów religijnych (krzyży, obrazków itp.) i w związku z tym polecił jednemu z pracowników zdjęcie krzyża. Pracownik odmówił wykonania polecenia i w konsekwencji otrzymał wypowiedzenie stosunku pracy. Sąd przywrócił pracownika do pracy, uznając, że polecenie zdjęcia krzyża nie dotyczyło pracy (wyrok SN z 16 września 1990 r., I PRN 38/90).
Jedynie w przypadkach ściśle wskazanych w Kodeksie pracy pracownik będzie musiał wykonać także takie polecenia pracodawcy, które nie wynikają z zakresu jego obowiązków.
Obowiązek ten dotyczy sytuacji:
- powierzenia pracownikowi innej pracy niż określona w umowie o pracę na czas nieprzekraczający 3 miesięcy w roku kalendarzowych w razie wystąpienia uzasadnionych potrzeb pracodawcy,
- powierzenia pracownikowi innej odpowiedniej pracy w czasie przestoju.
Prawo do odmowy wykonania polecenia
W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się, że pracownik nie musi stosować się do bezprawnych poleceń przełożonego, nawet jeśli dotyczyłyby one umówionej pracy. Pracownik nie może również bezkrytycznie wykonywać poleceń przełożonego, w szczególności jeśli w jego ocenie są one niezgodne z prawem (wyrok SN z 10 września 1997 r., I PKN 244/97).
Za polecenie niezgodne z prawem można uznać takie polecenie, które jest sprzeczne z przepisami powszechnie obowiązującymi. Taki przypadek reguluje wprost także Kodeks pracy w dziale dotyczącym bezpieczeństwa i higieny pracy: pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy. W razie wystąpienia bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia lub życia pracodawca jest zobowiązany wstrzymać pracę i wydać pracownikom polecenie oddalenia się w bezpieczne miejsce. Do czasu usunięcia zagrożenia pracodawca nie może wydawać polecenia wznowienia pracy. Pracownik będzie mógł odmówić wykonania polecenia niezgodnego z warunkami wykonywania pracy bądź w ogóle niemożliwego do wykonania.
Podporządkowanie poleceniom pracodawcy nie oznacza bezkrytycznego obowiązku wykonywania poleceń przełożonych. Pracownik może otwarcie, krytycznie i we właściwej formie wypowiadać się w sprawach dotyczących organizacji pracy (wyrok SN z 7 września 2000 r., I PKN 11/00). Uzasadniona krytyka nie przesądza jednak o prawie do odmowy wykonania polecenia. Okoliczność, że pracownik działa w subiektywnym przekonaniu, iż reorganizacja przeprowadzona w miejscu pracy jest niepotrzebna, nie zmienia bowiem faktu, że jego stanowcza odmowa podporządkowania się poleceniom zwierzchników pozostaje w oczywistej sprzeczności z pozycją pracownika, który mając prawo, a nawet obowiązek przedstawiania swoich krytycznych uwag w stosunku do działań przełożonych, powinien się jednak dostosować do ich legalnych poleceń, które dotyczą pracy (wyrok SN z 2 września 1982 r., I PR 78/82).
Przekroczenie przez pracownika dopuszczalnych granic krytyki poczynań pracodawcy, określającego cele i metody ich osiągania w ramach prowadzonej przez niego działalności, może stanowić uzasadnienie wypowiedzenia umowy o pracę na czas nieokreślony (wyrok SN z 17 września 1997 r., I PKN 433/97).
Odmowa wykonania polecenia
Niewykonanie polecenia służbowego zagraża w sposób szczególny porządkowi oraz dyscyplinie pracy i uzasadnia nawet natychmiastowe rozwiązanie umowy o pracę z winy pracownika. Pracownik, który nie wykonuje bez uzasadnionej przyczyny poleceń przełożonego, nie może powoływać się na to, że wypowiedzenie mu umowy o pracę było sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (wyrok SN z 13 czerwca 1973 r., I PR 160/73). Taki pracownik dopuszcza się naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych. Orzecznictwo Sądu Najwyższego pozostaje w tym zakresie zgodne – postępowanie sprzeczne z dyspozycją przełożonego może stanowić samodzielną przyczynę rozwiązania stosunku pracy nawet bez wypowiedzenia z winy pracownika (art. 52 § 1 pkt 1 k.p.).
Przykład
Powód był sanitariuszem. Podczas wizyty u chorego odmówił zbliżenia się do niego i założenia kroplówki, tłumacząc się tym, że nie chce się zarazić. Pracodawca rozwiązał z nim umowę w trybie natychmiastowym. Uzasadnieniem rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika była bezprawna i świadoma odmowa wykonania polecenia, zagrażająca istotnym interesom pracodawcy (wyrok SN z 12 czerwca 1997 r., I PKN 211/97).
W orzecznictwie wskazuje się, że postawienie pracownikowi zarzutu odmowy wykonania polecenia wydanego przez pracodawcę wymaga ustalenia, jaka była treść tego polecenia, czy dotyczyło ono wykonywanej pracy i w jakich okolicznościach zostało wydane. Sąd oceniający zasadność wypowiedzenia umowy o pracę dokonanego z powodu odmowy wykonania polecenia powinien zbadać słuszność tej odmowy.
Należy również podkreślić, że pracodawca nie ma obowiązku, przed posunięciem się do najgorszego w swoich skutkach dla pracownika rozwiązania dyscyplinarnego stosunku pracy, stosować uprzednio kar porządkowych. Istota kar umownych nie sprowadza się bowiem do ich obligatoryjnego wykorzystania w przypadku naruszenia przez pracowników obowiązków pracowniczych. Pracodawcy służy jedynie uprawnienie do skorzystania z tego środka odpowiedzialności i często w praktyce tak się dzieje. Nie ma jednak przeszkód ku temu, aby pracodawca od razu zdecydował się na rozwiązanie z pracownikiem umowy o pracę w trybie dyscyplinarnym czy zwykłym – z wykorzystaniem okresu wypowiedzenia.
Podstawa prawna:
- art. 22 § 1, art. 42 § 4, art. 52 § 1 pkt 1, art. 81 § 3, art. 100, 207, 211 Kodeksu pracy.
Orzecznictwo:
- wyrok SN z 16 września 1990 r. (I PRN 38/90, OSNC 1991/10–12/126),
- wyrok SN z 10 września 1997 r. (I PKN 244/97, OSNP 1998/12/358),
- wyrok SN z 7 września 2000 r. (I PKN 11/00, OSNP 2002/6/139),
- wyrok SN z 2 września 1982 r. (I PR 78/82, OSP 1983/9/184),
- wyrok SN z 17 września 1997 r. (I PKN 433/97, OSNP 1998/21/626),
- wyrok SN z 13 czerwca 1973 r. (I PR 160/73, OSNC 1974/4/75),
- wyrok SN z 12 czerwca 1997 r. (I PKN 211/97, OSNP 1998/11/323).