„Równoważenie” przedłużenia wymiaru czasu pracy następuje przez obniżenie tego wymiaru w innych dniach lub wprowadzenie dni wolnych. Równoważny czas pracy występuje w Kodeksie pracy w postaci „podstawowej” (art. 135 k.p.), przy dozorze urządzeń lub przy częściowym pozostawaniu w pogotowiu do pracy (art. 136 k.p.) oraz jako system równoważnego czasu pracy przy pilnowaniu i w ochronie, w zakładowych strażach pożarnych i służbach ratowniczych (art. 137 k.p.).
System równoważnego czasu pracy w postaci podstawowej
System równoważnego czasu pracy w postaci podstawowej polega na tym, że w niektórych dniach dopuszczalne jest przedłużenie czasu pracy do 12 godzin przy zachowaniu przeciętnej 40-godzinnej tygodniowej normy czasu pracy (135 k.p.). Norma tygodniowa jest normą przeciętną, co oznacza, że można zaplanować w jednym tygodniu nawet 72 godziny pracy (6 dni x 12 godzin), a w innych tygodniach okresu rozliczeniowego odpowiednio mniej.
Norma 12 godzin stanowi górną granicę wydłużenia normy dobowej, co oznacza dopuszczalność elastycznego dostosowania godzin pracy do organizacji pracy. Możliwe jest także rozwiązanie, że jedna grupa pracowników będzie pracować w przedłużonym czasie pracy do 10 godzin na dobę, a inna - 12 godzin na dobę.
„Równoważenie” przedłużenia wymiaru czasu pracy następuje przez:
• obniżenie tego wymiaru w innych dniach, np. po 2, 4 czy 6 godzin. Należy wówczas zapewnić pracownikowi co najmniej tyle dni wolnych od pracy, ile w okresie rozliczeniowym jest w sumie niedziel, świąt oraz dni wolnych wynikających z 5-dniowego tygodnia pracy
lub
• wprowadzenie dni wolnych z tytułu przepracowanych godzin, niezależnie od obowiązującej liczby dni ustawowo wolnych od pracy i dni wolnych, wynikających z 5-dniowego tygodnia pracy. Dni wolne równoważące wlicza się do urlopu, ale nie można nimi zaczynać i kończyć urlopu.
Oba sposoby równoważenia można stosować jednocześnie.
W równoważnym systemie czasu pracy należy przestrzegać następujących zasad:
• zachowania doby pracowniczej,
• prawa pracownika do odpoczynku dobowego,
• prawa pracownika do odpoczynku tygodniowego,
• wprowadzenia „dnia wolnego od pracy, wynikającego z rozkładu czasu pracy w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy”, niezależnie od dni równoważących przedłużenie dobowej normy czasu pracy,
• zakazu łączenia systemu równoważnego czasu pracy z przerywanym czasem pracy (art. 139 § 2 k.p.).
W równoważnym systemie czasu pracy można zastosować:
• pracę zmianową,
• pracę w niedziele i święta,
• indywidualny rozkład czasu pracy.
Pracownik może pracować dzień po dniu przez 12 godzin, gdyż korzysta wówczas z 11-godzinnego odpoczynku dobowego. Niedopuszczalne jest jednak ustalenie rozkładu czasu pracy w ten sposób, że pracownik następnego dnia rozpoczyna pracę wcześniej, gdyż powoduje to naruszenie przepisów o dobie pracowniczej i niedopuszczalne planowanie pracy w nadgodzinach.
Przykład
Pracownik rozpoczął pracę w poniedziałek o godz. 8.00 i pracował do 20.00. Doba pracownicza kończy się o godz. 8.00 we wtorek. Jeżeli zgodnie z rozkładem we wtorek pracownik rozpocząłby pracę o godz. 6.00, wówczas oznaczałoby to 2 godziny pracy w poprzedniej dobie, czyli godziny nadliczbowe. Poza tym zostałoby naruszone prawo pracownika do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego (od 20.00 do 6.00 - 10 godzin odpoczynku).
Wprowadzenie systemu
Równoważny czas pracy można wprowadzić, jeżeli jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją (art. 135 k.p.), np. w handlu, gastronomii, hotelarstwie, rolnictwie, zakładach fryzjerskich i kosmetycznych, na stacjach benzynowych. Przy wprowadzaniu omawianego systemu pracodawca musi uwzględniać obowiązki: zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (art. 94 pkt 4 k.p.) oraz organizowania pracy w sposób zapewniający zmniejszenie uciążliwości pracy, zwłaszcza pracy monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie (art. 94 ust. 2a k.p.). Nie należy zatem wprowadzać równoważnego systemu czasu pracy, jeżeli wykonywane przez pracowników prace są ciężkie lub monotonne, gdyż może to powodować zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika.
Równoważny czas pracy wprowadza się tak, jak każdy system czasu pracy, a więc w regulaminie pracy, układzie zbiorowym pracy czy w obwieszczeniu (art. 150 § 1 k.p.). W powyższych aktach należy wskazać:
• jaką grupę pracowników obejmuje równoważny system czasu pracy,
• informację o liczbie godzin pracy, np. zróżnicowana liczba godzin w poszczególnych dniach, przedłużenie do 12 godzin,
• w jaki sposób następuje „równoważenie” - czy tylko przez wolne dni czy też przez wolne dni i krótszy czas pracy w niektóre dni,
• okres rozliczeniowy.
Rozkład czasu pracy należy podać do wiadomości pracowników przed danym okresem rozliczeniowym. Może przewidywać różne wymiary dobowe w poszczególnych dniach pracy. Pracodawca powinien także sporządzić harmonogram pracy ustalający konkretny rozkład czasu pracy danego pracownika z wyraźnym określeniem godziny rozpoczęcia i zakończenia pracy w każdym dniu.
W harmonogramie należy wskazać:
• dni pracy z podaniem godziny rozpoczęcia i zakończenia pracy,
• dni wolne z rozróżnieniem, z jakiego tytułu są one wolne: z tytułu 5-dniowego tygodnia pracy, w zamian za pracę w niedzielę lub święto, czy z powodu równoważenia przedłużonego czasu pracy (tzw. harmonogramowo wolne).
Przykład
Wymiar czasu pracy w marcu 2008 r. wynosi 160 godzin (20 dni x 8 godzin). U pracodawcy obowiązuje miesięczny okres rozliczeniowy. Przykładowy harmonogram:
W5- dni wolne z tytułu 5-dniowego dnia pracy,
WH- dni harmonogramowo wolne.
Za pracę w dni wolne z tytułu 5-dniowego tygodnia pracy w sytuacjach szczególnych potrzeb pracodawcy pracownik ma prawo do innego dnia wolnego od pracy (art. 1513 k.p.). Natomiast prace w dni harmonogramowo wolne należy traktować zgodnie z ogólnymi zasadami dotyczącymi pracy w godzinach nadliczbowych.
Ewa Drzewiecka