Rozmowa z Agnieszką Fedor, adwokatem, doradcą w kancelarii WKB Wierciński, Kwieciński, Baehr.
• Jak często i na jak długo można zlecić pracownikowi pełnienie dyżurów?
- Kodeks pracy stanowi, że pełnienie dyżuru nie może naruszać prawa pracownika do 11-godzinnego dobowego oraz 35-godzinnego tygodniowego nieprzerwanego odpoczynku.
Oznacza to, że nawet dyżur pełniony w domu, podczas którego praca nie jest świadczona, musi zakończyć się na co najmniej 11 godzin przed ponownym rozpoczęciem pracy. Dyżur domowy nie jest traktowany jako czas odpoczynku, nawet jeśli pracownik ma w tym czasie faktyczną możliwość odpoczywania. Poza tym brak jest innych regulacji ograniczających możliwość zlecania dyżuru pracownikom. Należy jednak pamiętać, że jeśli pracownik w danym roku przepracował już maksymalną liczbę nadgodzin, to zlecanie dyżuru takiemu pracownikowi nie będzie możliwe, jeśli praca wykonywana w czasie dyżuru stanowiłaby nadgodziny w wyniku przekroczenia dobowej lub tygodniowej normy czasu pracy.
Dodatkowo zlecanie dyżurów nie powinno następować zbyt często, np. codziennie, bo choć nie wynika to wprost z Kodeksu pracy, przyjmuje się, że dyżur powinien być uzasadniony szczególnymi potrzebami pracodawcy i nie powinien stanowić stałego elementu pracy pracownika.
• Czy pracownik może odmówić pełnienia dyżuru? Jakie sankcje grożą mu w razie odmowy?
- Pracownik w razie potrzeby i na polecenie pracodawcy obowiązany jest pełnić dyżur. Powinność ta wynika z obowiązku pracownika o dbałość o dobro zakładu pracy. Kodeks nie określa wprost przesłanek, które uzasadniają takie polecenie oraz nie wymienia sytuacji, w których pracownikowi wolno odmówić pełnienia dyżuru. Pracownikowi nie przysługuje prawo do poddawania swobodnej ocenie decyzji pracodawcy ze względu na jej racjonalność i konieczność. Nie oznacza to jednak, że odmowa pełnienia dyżuru nie będzie w pewnych sytuacjach uzasadniona. Z pewnością polecenie dyżuru musi być zgodne z zasadami współżycia społecznego i z gospodarczym przeznaczeniem tego prawa. W wyjątkowych sytuacjach takie polecenie może być sprzeczne z powyższymi zasadami, a pracownik odmawiający jego spełnienia nie powinien ponosić negatywnych konsekwencji wynikających z odmowy. Będzie tak np. wtedy, gdy pracodawca zleci pełnienie dyżuru pracownikowi, który w danym czasie miał ważną uroczystość rodzinną, mimo że był o tej okoliczności wcześniej poinformowany, a dyżur mógł być zlecony innemu pracownikowi. Ponadto zlecanie dyżuru nie może naruszać obowiązku pracodawcy polegającego na ułatwianiu pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Dlatego też polecenie dyżuru w czasie, w którym pracownik miał wziąć udział w ważnych zajęciach lub egzaminach na studiach, może być uznane za bezprawne. Należy również pamiętać, że zbyt częste zlecanie dyżurów tylko jednemu z pracowników może zostać uznane za przejaw mobbingu. Pracodawcy, którzy w związku z taką uzasadnioną odmową stosują wobec pracownika jedną z kar porządkowych albo rozwiązują z pracownikami umowy o pracę za wypowiedzeniem czy też bez wypowiedzenia, powinni liczyć się z konsekwencjami, jeśli pracownicy odwołają się do sądu pracy.
• Czy są jakieś kategorie pracowników, którym nie wolno polecać pełnienia dyżuru?
- Praca wykonywana w czasie dyżuru pracownika wliczana jest do jego czasu pracy. Jeśli więc praca podczas dyżuru miałaby stanowić pracę w godzinach nadliczbowych lub pracę w porze nocnej, to takie polecenie będzie bezprawne w stosunku do tych pracowników, którym zgodnie z przepisami Kodeksu pracy nie wolno zlecać pracy w nadgodzinach i porze nocnej. Są to pracownice w ciąży, pracownicy opiekujący się dzieckiem do 4. roku życia, chyba że wyrażą na to zgodę, oraz pracownicy młodociani.
• Na czym polega tzw. dyżur pod telefonem? Co pracownik może robić w tym czasie, a czego mu nie wolno?
- Dyżur pod telefonem to potoczna nazwa dyżuru domowego, podczas którego pracownik musi pozostawać w dyspozycji pracodawcy, nie będąc jednocześnie zobowiązanym do przebywania w zakładzie pracy. Jego specyfika polega na tym, że w odróżnieniu od dyżuru w zakładzie pracy pracownikowi za czas jego pełnienia - jeśli nie świadczył podczas niego pracy - nie przysługuje czas wolny od pracy w wymiarze odpowiadającym długości dyżuru, a w razie braku możliwości udzielenia czasu wolnego - wynagrodzenie określone w art. 1515 § 3 Kodeksu pracy. Pomimo braku odpłatności na pracowniku ciążą, tym czasie określone powinności - przede wszystkim musi pozostawać w gotowości do pracy, tzn. być w stanie w rozsądnym czasie od wezwania pracodawcy stawić się w miejscu pracy w celu jej świadczenia. Katalog czynności, których pracownik nie może dokonywać w czasie dyżuru domowego, zależy od konkretnych okoliczności, tj. specyfiki wykonywanej pracy oraz od tego, jak dana czynność wpływa na zdolność do jej wykonywania oraz czas potrzebny do jej rozpoczęcia. Nie ma wątpliwości, że spożywanie alkoholu w czasie dyżuru domowego jest niedopuszczalne, ale na przykład wizyta na przyjęciu, na którym pracownik nie spożywa alkoholu, może być dopuszczalna, jeśli nie odbywa się ono zbyt daleko od zakładu pracy. Ucięcie sobie krótkiej drzemki także w większości przypadków jest dozwolone, jeżeli pracownik odpowie na telefon.
• Czy można zwolnić pracownika, który podczas dyżuru w domu świadczył pracę na rzecz innej firmy?
- Sam fakt świadczenia pracy na rzecz innego pracodawcy w czasie dyżuru domowego nie stanowi zazwyczaj uzasadnionej podstawy do rozwiązania umowy o pracę, chyba że pracownik naruszał w ten sposób zakaz konkurencji. Jeśli pracownik, świadcząc taką pracę, pozostaje w pełni dyspozycyjny i jest w stanie na wezwanie pracodawcy zlecającego dyżur przystąpić niezwłocznie do wykonywania pracy na jego rzecz, to nie można mu zarzucić wadliwego wykonywania jego obowiązków pracowniczych. Dopiero, jeśli stwierdzi się, że wykonywanie dodatkowej pracy w czasie pełnienia dyżuru uniemożliwia podjęcie pracy lub chociażby obniża gotowość pracownika, np. zwiększa czas konieczny do jej przystąpienia lub obniża jego zdolności psychofizyczne do podjęcia pracy u pracodawcy zlecającego dyżur, można wobec takiego pracownika zastosować adekwatne sankcje.
• Według jakich zasad należy rozliczyć dyżur, w czasie którego pracownik wykonywał pracę?
- Co do zasady czas dyżuru nie jest czasem pracy. Jednak, jeżeli pracownik w czasie dyżuru świadczył pracę, to ten czas świadczenia pracy jest traktowany jak czas pracy ze wszystkimi tego konsekwencjami. Przede wszystkim za taką pracę przysługuje pracownikowi pełne wynagrodzenie, a nie tylko czas wolny od pracy bądź wynagrodzenie za czas dyżuru w wysokości określonej w Kodeksie pracy, tj. wynagrodzenie wynikające z osobistego zaszeregowania pracownika, a jeżeli taki składnik wynagrodzenia nie został wyodrębniony przy określaniu warunków wynagradzania - 60% wynagrodzenia. Jeśli praca w czasie dyżuru przekracza jednocześnie normy czasu pracy pracownika, to należy mu się za ten czas dodatek za pracę w godzinach nadliczbowych. Poza tym zakwalifikowanie pracy w czasie dyżuru jako czas pracy ma wpływ na określenie dopuszczalności zlecania pełnienia dyżurów.
• Dziękuję za rozmowę.