Informacje o chorobach zawodowych można znaleźć w rozporządzeniu z 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych. Określono w nim:
- wykaz chorób zawodowych,
- okres, w którym wystąpienie udokumentowanych objawów chorobowych upoważnia do rozpoznania choroby zawodowej,
- sposób i tryb postępowania dotyczący zgłaszania, podejrzenia, rozpoznania i stwierdzenia chorób zawodowych,
- podmioty właściwe do rozpoznania chorób zawodowych.
Według danych amerykańskich zaburzenia głosu podczas swojego życia zgłaszało 43% badanych czynnych zawodowo Amerykanów. Odsetek ten wśród nauczycieli wynosił 57,7%, a 39% z nich musiało z tego powodu przerwać pracę w zawodzie nauczyciela. Podobnie w badaniach przeprowadzonych wśród nauczycieli holenderskich zaobserwowano zaburzenia głosu u 58,6%.
Warto pamiętać, że wykaz chorób zawodowych zawiera (tak jak i poprzedni – z 2002 r.) 26 grup chorób zawodowych. Pozycja 15 dotyczy chorób narządu głosu.
Liczba chorób zawodowych wynosiła 3546 przypadków. Wskaźnik na 100 000 zatrudnionych wyniósł 34,7. W strukturze dominowały w kolejności: choroby zakaźne i pasożytnicze, przewlekłe choroby narządu głosu, pylice płuc, obustronny trwały ubytek słuchu. Stanowiły one 76,2% ogółu stwierdzonych przypadków.
Większość z nich – 92,3% powstała po minimum 10-letnim okresie pracy w narażeniu na czynniki szkodliwe. Podkreślić należy, że zawodowe choroby narządu głosu stanowiły ok. 25% tych chorób.
Według badań M. Śliwińskiej-Kowalskiej z Instytutu Medycyny Pracy im. J. Nofera w Łodzi w Polsce 68,7% wybranych losowo nauczycieli czynnych zawodowo zgłaszało dolegliwości głosu. U 40% nauczycieli poddawanych specjalistycznym badaniom laryngologicznym (foniatrycznym z laryngowideostroboskopią) stwierdzono obecność zmian patologicznych.
Główne jednostki chorobowe rozpoznawane w trakcie szczegółowych badań laryngologicznych w krtani to w kolejności: ● dysfonie hyperfunkcjonalne – 41% ● guzki głosowe – 29,6% ● inne zmiany przerostowe – 9,5% ● polipy i torbiele – 8,6% ● porażenia fałdów głosowych – 5,7%.
WAŻNE!
Liczba chorób zawodowych stwierdzonych w 2008 r. w placówkach zajmujących się szkolnictwem wynosiła 798 przypadków, co daje wskaźnik zapadalności 79,0, czyli ponad dwukrotnie wyższy niż średni krajowy.
Wśród stwierdzonych schorzeń dominowały przewlekłe choroby narządu głosu wywołane nadmiernym wysiłkiem głosowym, stanowiąc prawie 98% przypadków w tej grupie zawodowej.
Analiza wyników samooceny głosu dokonana za pomocą kwestionariusza niepełnosprawności głosowej wykonana w Instytucie Medycyny Pracy im. J. Nofera w Łodzi wykazała, że 67% nauczycieli odczuwa średniego stopnia niesprawność wynikającą z dysfunkcji głosu, a aż 20% – dużą niesprawność tego narządu.
Poza problemem chorób zawodowych narządu głosu coraz częściej wśród analiz stanu zdrowia nauczycieli stwierdza się narastający problem chorób tzw. cywilizacyjnych.
Prawdopodobieństwo rozwoju dysfonii wśród nauczycieli jest trzykrotnie większe niż w grupach kontrolnych.
Z analizy stanu zdrowia nauczycieli warszawskich przeprowadzonej na podstawie badań profilaktycznych wynika, że coraz większy problem zdrowotny i organizacyjny co do możliwości pracy w zawodzie nauczyciela stanowią schorzenia:
- układu sercowo-naczyniowego rozpoznawane u 56,8% nauczycieli,
- układu kostno-stawowego – 38%,
- dróg oddechowych – 30%,
- nerwice i psychonerwice – 20%.
Tak duży odsetek chorób zawodowych wśród nauczycieli w narządzie głosu świadczy między innymi o tym, że w Polsce nie ma wstępnej kwalifikacji laryngologicznej i foniatrycznej do podjęcia pracy w zawodzie nauczyciela.
Nie prowadzi się też nauki prawidłowej emisji głosu i odpowiedniej higieny głosowej ani wśród studentów kierunków pedagogicznych, ani wśród nauczycieli. Jedną z przyczyn tego stanu jest niestety brak foniatrów oraz fachowców zajmujących się rehabilitacją głosu.
W środowisku nauczycieli występują inne zagrożenia wpływające na rozwój chorób narządu głosu. Są to między innymi:
- nadmierny hałas (powodujący osłabienie słyszenia i w efekcie większy wysiłek głosowy),
- kurz (z kredy i ubrań), często zawierający mikroorganizmy (bakterie, wirusy, grzyby chorobotwórcze), powodujący obciążenie dróg oddechowych
WSKAZÓWKA!
Aby ograniczyć kurz występujący w szkole, bardzo ważne jest:
● właściwe dbanie o czystość w pomieszczeniach – wszystkie elementy wyposażenia (podłoga, parapety, kwiaty) powinny być wycierane wilgotnymi materiałami zbierającymi kurz, a nie wzbijającymi go,
● wycieranie tablicy wyłącznie mokrą gąbką, w miarę możliwości zastępowanie tablic tradycyjnych nowoczesnymi, na których można pisać markerami,
● eliminowanie z klas zasłon i firan zbierających kurz,
● spryskiwanie kwiatów.
Pomieszczenia w szkole nie powinny być przegrzewane i powinny być nawilżane (optymalnie temperatura 18–21° i wilgotność powietrza 60–70%), sprzątanie powinno odbywać się jak najczęściej (korytarze i parapety powinny być myte także w czasie lekcji), korytarze powinny być wietrzone w czasie lekcji, a klasy – w czasie przerw.
- stres,
- praca w zwiększonym wymiarze godzin w stosunku do przewidzianego prawem pensum.
Wymienione czynniki w istotny sposób wpływają niekorzystnie na stan zdrowia nauczycieli. Najbardziej zagrożone jest zdrowie nauczycieli nauczania początkowego oraz wychowania fizycznego, bo młodsze dzieci trudniej opanować, a na lekcjach wychowania fizycznego jest bardzo duży hałas.
Obecna niepokojąca sytuacja wymaga podjęcia rozwiązań organizacyjnych ukierunkowanych na zmniejszenie zagrożeń i uciążliwości związanych z procesem nauczania, w tym:
- szkolenie nauczycieli w zakresie umiejętności modulowania głosu bez jego nadmiernego natężenia w czasie pobierania nauki zawodu,
- szkolenie nauczycieli, organizowanie i informowanie o szkoleniach dotyczących metod pracy głosem,
- w trakcie szkoleń okresowych bhp zwracanie większej uwagi na higienę pracy głosem. W tym celu warto organizować zajęcia ze specjalistami – foniatrami lub laryngologami, którzy mogą zaproponować nowe ćwiczenia i nauczyć zasad pracy, jak choćby tej, że bardzo ważna jest codzienna rozgrzewka narządu głosu (np. przez delikatne mruczenie, ćwiczenia narządów artykulacyjnych i łamańce językowe) oraz rozluźnianie całego ciała przed rozpoczęciem pracy;
WSKAZÓWKA!
Osoby pracujące głosem powinny:
● wypijać około 1,5 litra niegazowanej wody dziennie,
● ograniczyć spożycie kawy, mocnej herbaty na rzecz herbat owocowych i ziołowych, wody, niezbyt gęstych soków,
● unikać alkoholu,
● unikać ostro przyprawionych potraw oraz dań i napojów bardzo gorących i bardzo zimnych – ograniczyć spożycie lodów i zrezygnować z mrożonych napojów, zwłaszcza bezpośrednio przed intensywnym mówieniem (gorące posiłki i ostre potrawy zjedzone bezpośrednio przed wysiłkiem głosowym zwiększają ryzyko powstania stanów zapalnych błony śluzowej gardła i migdałka podjęzykowego, powodują suchość, pieczenie w gardle, odchrząkiwanie, suchy kaszel),
● dbać o higienę jamy ustnej (leczyć na bieżąco stany zapalne, nie pracować w czasie infekcji dróg oddechowych).
- przestrzeganie wykonywania badań wstępnych i okresowych z zapewnieniem badań laryngologicznych w celu wczesnego wykrycia istniejących schorzeń narządu głosu, zwłaszcza w obrębie strun głosowych i podjęcia skutecznego leczenia;
- rezygnacja z zajęć wychowania fizycznego, muzycznych i plastycznych na korytarzach ze względu na akustykę i kurz;
- ograniczenie liczby uczniów w klasach do dwudziestu ze względu na hałas przekraczający normy dopuszczalne w środowisku pracy (hałas zmusza nauczycieli do większego wysiłku głosowego);
WSKAZÓWKA!
W licznych klasach należy przede wszystkim pamiętać, by:
● dzieci słabiej słyszące siedziały w pierwszych ławkach (jeśli nie będą słyszały, co mówi nauczyciel, będą zdekoncentrowane i bardziej skłonne do hałasowania w trakcie lekcji),
● stymulować dzieci, aby mówiły wyraźniej, a nie głośniej,
● używać innych metod niż podnoszenie głosu w celu uciszenia uczniów (np. klaśnięcie, przerwanie mówienia, użycie gwizdka),
● więcej uwagi przywiązywać do przygotowywania zajęć, tak by można np. część lekcji poprowadzić w grupach (nauczyciel rozmawia wtedy z kilkoma uczniami, a nie przekrzykuje całą klasę), aktywizować uczniów, by to oni mówili więcej na zajęciach, czy przygotowywać ćwiczenia indywidualne.
- wyposażanie szkół w sprzęt elektroakustyczny, nagłaśniający, ułatwiający nauczycielom prace i ograniczający nadmierny wysiłek głosowy;
- realizowanie w szkołach programów edukacyjnych dla nauczycieli, uczniów i rodziców mających na celu zwiększenie świadomości o skutkach zagrożeń i możliwości ich likwidacji lub ograniczenia.
Można też wykorzystać plakaty – całą serię „Bezpieczna szkoła” oraz narzędzia, tj. czujniki hałasu alarmujące czerwoną lampką przekroczenie hałasu o 85 dB, filmy edukacyjne czy multimedialne programy edukacyjne dla szkół opracowane przez CIOP-PIB. Tym bardziej że warunki pracy nauczycieli są jednocześnie warunkami nauki dla dzieci, które również narażone są na nadmierny hałas czy kurz.
PODSTAWA PRAWNA
- Rozporządzenie Rady Ministrów z 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych (DzU nr 105, poz. 869).