Czynnikiem chemicznym jest każdy pierwiastek lub związek chemiczny, w postaci własnej lub w mieszaninie, w stanie, w jakim występuje w przyrodzie, lub w stanie, w jakim jest wytwarzany, stosowany lub uwalniany w środowisku pracy, w tym podczas usuwania go w postaci odpadów, w trakcie każdej pracy.
Czynnik chemiczny stwarzający zagrożenie to czynnik kwalifikowany jako substancja lub preparat niebezpieczny, ale także czynnik chemiczny, który nie jest niebezpieczny, lecz z uwagi na swoje właściwości fizykochemiczne lub oddziaływanie na człowieka oraz sposób, w jaki jest stosowany lub obecny w miejscu pracy, może stwarzać ryzyko dla bezpieczeństwa lub zdrowia pracowników (przez pojęcie to należy rozumieć także każdy czynnik chemiczny oraz pył, dla którego zgodnie z odrębnymi przepisami ustalono wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń).
WAŻNE!
Stosowanie niebezpiecznych substancji i niebezpiecznych preparatów chemicznych jest dopuszczalne pod warunkiem zastosowania środków zapewniających pracownikom ochronę ich zdrowia i życia. Niedopuszczalne jest stosowanie niebezpiecznych substancji i preparatów chemicznych bez posiadania aktualnych kart charakterystyki chemicznej, a także opakowań zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, pożarem lub wybuchem.
W warunkach narażenia zawodowego wchłanianie substancji niebezpiecznych zachodzi przede wszystkim przez drogi oddechowe, ale również przez skórę i z przewodu pokarmowego, stąd tak istotne są sposoby ochrony przed niekorzystnymi skutkami działania tych substancji. Reakcja organizmu na działanie substancji i preparatów chemicznych zależy od właściwości fizykochemicznych, drogi wchłaniania, wielkości dawki i okresu narażenia, a także od takich cech organizmu, jak płeć, wiek, ogólny stan zdrowia czy od indywidualnych predyspozycji organizmu.
Jak w przypadku każdego zagrożenia mogącego wystąpić na stanowisku pracy, należy go zidentyfikować, oszacować ryzyko, wskazując szkodliwe, niebezpieczne lub urazowe oddziaływania na pracownika w środowisku pracy i podjąć działania mające na celu wyeliminowanie lub – jeżeli jest to niemożliwe – ograniczenie jego szkodliwego działania. Taką samą procedurę postępowania przyjmujemy przy ocenie ryzyka zawodowego związanego z występowaniem czynnika chemicznego.
Krok 1
Informowanie o zagrożeniach, jakie powodują niebezpieczne substancje chemiczne
Podstawą bezpiecznego postępowania z substancjami niebezpiecznymi jest znajomość właściwości fizycznych i chemicznych substancji, z którymi kontakt ma pracownik. Warunkiem koniecznym ochrony pracowników przed niebezpiecznym działaniem substancji chemicznych jest właściwe przekazanie pracownikom informacji o właściwościach stosowanych substancji i preparatów niebezpiecznych oraz sposobach przeciwdziałania niesionym przez nie zagrożeniom.
Źródłami informacji o zagrożeniach są przede wszystkim:
- napisy i znaki ostrzegawcze na oznakowaniu opakowań,
- znaki ostrzegawcze w magazynach i na rurociągach,
- instrukcje bhp postępowania z substancjami i preparatami niebezpiecznymi, w tym o działaniu rakotwórczym,
- instrukcje bhp postępowania na wypadek awarii,
- karty charakterystyki,
- szkolenia bhp uwzględniające tematykę niebezpiecznych chemikaliów, w szczególności zagadnienia dotyczące zagrożeń powodowanych substancjami lub preparatami o działaniu rakotwórczym.
Ogólne kryteria klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych
Substancje i preparaty, po określeniu ich właściwości powodujących zagrożenie, zostają oznakowane w celu wykazania tego zagrożenia.
Symbole zagrożenia
Oprócz oznakowania symbolem zagrożenia, preparaty i substancje chemiczne oznakowane są zwrotami R z przypisaną liczbą od 1 do 68 wskazującą na rodzaj zagrożenia. Występują też łączone zwroty R charakteryzujące oddziaływanie preparatów i substancji w sposób wieloraki na różne układy organizmu żywego. Szczegółowe objaśnienia dotyczące używanych znaków ostrzegawczych i napisów określających ich znaczenie, zamieszczanych na opakowaniach substancji i preparatów chemicznych, zwrotów R wskazujących rodzaje zagrożenia oraz zwrotów S określających warunki bezpiecznego stosowania, zawierane są w kartach charakterystyki danego czynnika.
Natomiast szczegółowe zasady w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych określone są w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 2 września 2003 r. (DzU nr 171, poz. 1666).
Zakazane jest stosowanie w działalności zawodowej substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych bez posiadania kart charakterystyki, które są zbiorem informacji o niebezpiecznych właściwościach substancji lub preparatu oraz zasadach zaleceniach ich bezpiecznego stosowania.
Opakowania zawierające niebezpieczne substancje i preparaty muszą mieć odpowiednie oznakowania oraz napisy ostrzegawcze w języku polskim.
WSKAZÓWKA!
Pracodawcy nie mogą stosować materiałów i procesów technologicznych, jeśli nie ustalili stopnia ich szkodliwości dla zdrowia pracowników.
Pracodawca ma obowiązek zapobiegania szkodliwym oddziaływaniom czynników środowiska pracy na zatrudnionych. Musi też informować pracowników o właściwościach fizycznych, chemicznych i biologicznych materiałów, półfabrykatów i wyrobów gotowych stosowanych w zakładzie pracy oraz o stopniu ich szkodliwości dla zdrowia pracowników, a także o sposobach bezpiecznego ich stosowania oraz postępowania z nimi w sytuacjach awaryjnych.
Materiały o nieznanych właściwościach mogą być do czasu ich zbadania stosowane tylko w warunkach laboratoryjnych.
Krok 2
Analiza i ocena ryzyka zawodowego stwarzanego przez czynniki chemiczne
Szczegółowe zalecenia dotyczące ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie czynników chemicznych zawarte są w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych.
Ryzyko związane z czynnikami chemicznymi to funkcja zagrożenia i potencjalnej ekspozycji pracownika na czynniki chemiczne. Natomiast ekspozycja zależy od używanych ilości substancji, łatwości jej emisji do środowiska (otoczenia) pracy oraz czasu ekspozycji pracownika.
Analiza i ocena ryzyka zawodowego to identyfikacja występujących w procesach pracy zagrożeń wynikających ze stosowania substancji chemicznych w procesach technologicznych w celu zastosowania niezbędnych środków profilaktycznych zmniejszających prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą.
Pracodawca ma obowiązek prowadzić działania zmierzające do redukcji ryzyka lub utrzymania stanu ryzyka na poziomie akceptowalnym.
W ocenie ryzyka zawodowego powodowanego przez czynniki chemiczne należy uwzględnić:
- niebezpieczne właściwości czynnika chemicznego występującego na stanowisku pracy lub w jego obrębie,
- otrzymywane od producenta lub dostawcy informacje dotyczące zagrożenia czynnikiem chemicznym (zawarte w karcie charakterystyki),
- rodzaj, poziom i czas trwania narażenia,
- wartość najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS) w środowisku pracy,
- wartość dopuszczalnych stężeń w materiale biologicznym,
- efekty działania zapobiegawczego,
- wyniki oceny stanu zdrowia pracownika,
- warunki i organizację pracy przy użyciu czynnika chemicznego, z uwzględnieniem ilości tych czynników.
Ocena ryzyka zawodowego musi także zawierać ocenę rodzajów prac, podczas wykonywania których może wystąpić istotny wzrost narażenia, w szczególności podczas:
- remontów i napraw urządzeń,
- innych działań, które mogą mieć szkodliwy wpływ na bezpieczeństwo lub zdrowie pracowników, także w przypadku, gdy podjęto wszelkie niezbędne środki zapobiegawcze.
Temat oceny ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na czynniki chemiczne będzie kontynuowany w kolejnych numerach „Serwisu bhp”.
PODSTAWA PRAWNA
- Art. 226 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (DzU z 1998 r. nr 21, poz. 94 ze zm.),
- Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (DzU z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.),
- Norma PN-N-18002 – system zarządzania bezpieczeństwem pracy,
- Ustawa z 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (DzU z 2009 r. nr 152, poz. 1222),
- Ustawa z 9 stycznia 2009 r. o zmianie ustawy o substancjach i preparatach chemicznych oraz niektórych innych ustaw (DzU nr 20, poz. 106),
- Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 5 marca 2009 r. w sprawie oznakowania opakowań substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych oraz niektórych preparatów chemicznych (DzU nr 53, poz. 439),
- Rozporządzenie. Ministra Zdrowia z 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych (DzU z 2005 r. nr 11, poz. 86),
- Norma PN-N-18002 – system zarządzania bezpieczeństwem pracy.