Każde państwo członkowskie Unii Europejskiej ma swobodę kształtowania wysokości, charakteru i zasad przyznawania świadczeń rodzinnych na swoim terytorium. Należy jednak podkreślić, że we wspólnej Europie, charakteryzującej się m.in. swobodnym przepływem osób i swobodą podejmowania zatrudnienia obywateli jednego państwa członkowskiego w innym państwie członkowskim, zaistniała konieczność skoordynowania na poziomie Wspólnoty Europejskiej zasad wypłaty różnego rodzaju świadczeń, w tym rodzinnych.
Podstawowymi aktami prawa wspólnotowego regulującymi ww. kwestie są:
• rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 z 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie,
• rozporządzenie Rady (EWG) nr 574/72 dotyczące wykonywania rozporządzenia (EWG) nr 1408/71.
Co jest świadczeniem rodzinnym?
Definicja świadczenia rodzinnego w prawie wspólnotowym ma bardzo szeroki zakres przedmiotowy. Oznacza wszelkie świadczenia rzeczowe lub pieniężne, wyrównujące koszty utrzymania rodziny zgodnie z ustawodawstwem dotyczącym tych świadczeń, z wyłączaniem specjalnych zasiłków porodowych lub zasiłków z tytułu przysposobienia, które są określone w załączniku II do omawianego rozporządzenia (art. 1 ust. 1 lit. u ppkt (i) rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71).
Definicja wskazuje, że przy określeniu rodzaju, charakteru, wysokości i zasad przyznawania różnego rodzaju świadczeń pieniężnych należy przeanalizować prawo krajowe, czyli ustawę z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych, zwanej dalej ustawą o świadczeniach rodzinnych.
Mimo że z samej definicji (art. 249 TWE) rozporządzenie wspólnotowe stosuje się bezpośrednio w polskim porządku prawnym, art. 1 ust. 2 pkt lit. b ustawy o świadczeniach rodzinnych wyraźnie stanowi, że świadczenia te na terytorium Polski przysługują nie tylko obywatelom Polski, ale także cudzoziemcom, do których stosuje się rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 oraz rozporządzenie Rady (EWG) nr 574/72.
Zgodnie z art. 2 tej ustawy świadczeniami rodzinnymi są:
• zasiłek rodzinny oraz dodatki do zasiłku rodzinnego,
• świadczenia opiekuńcze: zasiłek pielęgnacyjny i świadczenie pielęgnacyjne,
• zapomoga wypłacana przez gminy, na podstawie art. 22a,
• jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka.
Rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 w art. 1 ust. 1 lit. u ppkt (ii) wyszczególnia dodatkową kategorię w ramach świadczeń rodzinnych, a mianowicie zasiłki rodzinne. W rozumieniu tego aktu są to okresowe świadczenia pieniężne przyznawane wyłącznie w zależności od liczby oraz wieku członków rodziny.
Kluczowe definicje
W celu lepszego zrozumienia zakresu przedmiotowego i podmiotowego omawianej regulacji prawa wspólnotowego kluczowa jest dokładna analiza kilku pojęć. Zgodnie z art. 1 lit. a rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 określenia „pracownik najemny” i „osoba prowadząca działalność na własny rachunek” oznaczają odpowiednio każdą osobę, która m.in. jest osobą ubezpieczoną w ramach ubezpieczenia obowiązkowego lub fakultatywnego na wypadek jednego lub kilku niebezpieczeństw. Natomiast innym ważnym dla niniejszego opracowania pojęciem jest „członek rodziny”. Oznacza ono każdą osobę uznaną za członka rodziny lub określoną jako członek gospodarstwa domowego przez ustawodawstwo, na mocy którego udzielane są świadczenia, lub w określonych przypadkach przez ustawodawstwo państwa członkowskiego, na którego terytorium ta osoba zamieszkuje. Jednak jeżeli to ustawodawstwo uznaje za członka rodziny lub członka gospodarstwa domowego jedynie osoby wspólnie zamieszkujące i gospodarujące z pracownikiem najemnym lub osobą prowadzącą działalność na własny rachunek, lub studentem, warunek ten uważa się za spełniony, jeżeli osoba, o której mowa, pozostaje głównie na utrzymaniu wspomnianego pracownika.
Normy kolizyjne
Artykuły 13-17 rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 umożliwiają wybór właściwego ustawodawstwa, na podstawie którego dojdzie do przyznania konkretnego świadczenia, określenia jego wysokości i charakteru wypłaty.
Osoby, do których stosuje się to rozporządzenie, podlegają ustawodawstwu tylko jednego państwa członkowskiego.
Ponadto:
• pracownik najemny zatrudniony na terytorium jednego państwa członkowskiego podlega ustawodawstwu tego państwa, nawet jeżeli zamieszkuje na terytorium innego państwa członkowskiego lub jeżeli przedsiębiorstwo lub pracodawca, który go zatrudnia, ma swoją zarejestrowaną siedzibę lub miejsce prowadzenia działalności na terytorium innego państwa członkowskiego;
• osoba prowadząca działalność na własny rachunek na terytorium jednego państwa członkowskiego podlega ustawodawstwu tego państwa, nawet jeżeli zamieszkuje na terytorium innego państwa członkowskiego;
• osoba zatrudniona na statku pływającym pod banderą państwa członkowskiego podlega ustawodawstwu tego państwa;
• urzędnicy służby cywilnej i personel równorzędny podlegają ustawodawstwu państwa członkowskiego, którego administracja ich zatrudnia;
• osoba powołana do służby w siłach zbrojnych lub służby cywilnej państwa członkowskiego podlega ustawodawstwu tego państwa;
• osoba, która przestaje podlegać ustawodawstwu państwa członkowskiego, a nie podlega ustawodawstwu innego państwa członkowskiego zgodnie z jedną ze wskazanych zasad podlega ustawodawstwu państwa członkowskiego, na którego terytorium zamieszkuje.
Pracownik najemny zatrudniony na terytorium państwa członkowskiego przez przedsiębiorstwo, w którym jest zwykle zatrudniony i przez które został skierowany do wykonywania pracy na terytorium innego państwa UE, podlega nadal ustawodawstwu pierwszego z wymienionych państwa członkowskiego, pod warunkiem że:
• przewidywany okres wykonywania pracy, do której został skierowany, nie przekracza 12 miesięcy i
• nie został on skierowany w miejsce innej osoby, której okres skierowania upłynął.
Jeżeli praca przekracza 12 miesięcy, ustawodawstwo pierwszego państwa stosuje się nadal, aż do zakończenia pracy, pod warunkiem że wyrazi na to zgodę właściwa władza państwa członkowskiego, na którego terytorium zainteresowany jest skierowany.
Powyższe zasady należy analogicznie stosować wobec osoby prowadzącej działalność na własny rachunek na terytorium państwa członkowskiego i wykonującej pracę na terytorium innego państwa członkowskiego.
Podstawa prawna:
• ustawa z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (DzU z 2006 r. nr 139, poz. 992 ze zm.),
• rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 z 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (DzUrz WE L 149 z 5 lipca 1971 r., s. 2-50, DzUrz UE Polskie wydanie specjalne 2004, rozdz. 5, t. 1, s. 35-82),
• rozporządzenie Rady (EWG) nr 574/72 dotyczące wykonywania rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 (DzUrz WE L 74 z 27 marca 1972 r., s. 1-83, DzUrz UE Polskie wydanie specjalne 2004, rozdz. 5, t. 1, s. 83-160).