Obowiązujące dotychczas przepisy przewidywały, że płatnik składek, który nie dopełnił obowiązku opłacenia składek w prawidłowej wysokości i w wymaganych terminach, mógł zostać podwójnie ukarany za to samo przewinienie. Po pierwsze, możliwość nałożenia na płatnika odpowiedniej sankcji miał ZUS przez wymierzenie tzw. dodatkowej opłaty (na podstawie art. 24 ust. 1 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych). Po drugie, płatnik mógł być ukarany również wyrokiem sądowym orzekającym karę za przestępstwo lub wykroczenie (na podstawie art. 98 ust. 1 pkt 1 ustawy systemowej lub art. 218 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny).
Taki stan prawny został zakwestionowany przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 18 listopada 2010 r. Orzekł on, że przepisy przewidujące wspomniane sankcje dla płatnika składek przez to, że dopuszczają wobec tej samej osoby fizycznej, za ten sam czyn odpowiedzialność za przestępstwo (lub wykroczenie) oraz obciążenie dodatkową opłatą przewidzianą w ustawie systemowej, są niezgodne m.in. z art. 2 Konstytucji RP. Trybunał odroczył jednak utratę mocy obowiązującej zakwestionowanych przepisów na okres 18 miesięcy od dnia jego ogłoszenia. Z uwagi na to, że po ogłoszeniu wyroku z góry było wiadomo, iż przestaną one obowiązywać od 31 maja 2012 r., odpowiednio wcześniej zostały podjęte prace nad nowymi regulacjami, które przewidywałyby dotychczasowe rodzaje sankcji za nieopłacenie składek, realizując jednocześnie treść wspomnianego wyroku Trybunału Konstytucyjnego.
10 maja 2012 r. Sejm uchwalił ustawę o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Weszła ona w życie 31 maja 2012 r., a więc od daty, w której przestały obowiązywać uchylone przez Trybunał przepisy.
Nadal trzy rodzaje sankcji
Ustawa zmieniająca utrzymuje 3 dotychczasowe możliwości ukarania płatnika składek za nieopłacenie składek lub opłacenie ich w nieprawidłowej wysokości. Pierwsza z nich (tzw. dodatkowa opłata) wynika obecnie z art. 24 ust.1a ustawy systemowej. Zgodnie z tym przepisem w razie nieopłacenia składek lub opłacenia ich w zaniżonej wysokości ZUS może wymierzyć płatnikowi składek dodatkową opłatę do wysokości 100% nieopłaconych składek.
Drugi rodzaj sankcji to odpowiedzialność płatnika składek za wykroczenie polegające na niedopełnieniu obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne w przewidzianym przepisami terminie. Możliwość ukarania płatnika składek za ten czyn wynika obecnie z art. 98 ust.1a ustawy systemowej. W przypadku dopuszczenia się przez płatnika składek wspomnianego wykroczenia przepis ten umożliwia nałożenie przez sąd na tego płatnika (ewentualnie osobę zobowiązaną do działania w jego imieniu) kary grzywny w wysokości do 5000 zł.
Płatnik składek nadal ponosi również odpowiedzialność karną za przestępstwo polegające na złośliwym lub uporczywym naruszaniu praw pracownika wynikających ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego przy wykonywaniu czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Możliwość ukarania płatnika przez sąd za takie przestępstwo przewiduje obecnie art. 218 § 1a k.k. Zgodnie z tym przepisem w takim przypadku sąd może orzec grzywnę, karę ograniczenia wolności lub karę pozbawienia wolności do lat 2.
ZUS nie wymierzy opłaty w razie ukarania przez sąd
Ustawa zmieniająca z 10 maja 2012 r., realizując treść wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 18 listopada 2010 r., wprowadziła do ustawy systemowej przepisy uniemożliwiające stosowanie opłaty dodatkowej w razie wymierzenia przez sąd kary za przestępstwo lub wykroczenie.
W myśl nowych regulacji ZUS nie może wymierzyć tzw. dodatkowej opłaty w stosunku do płatnika składek będącego osobą fizyczną, który za ten sam czyn polegający na nieopłaceniu składek lub opłaceniu ich w zaniżonej wysokości został skazany prawomocnym wyrokiem z tytułu popełnienia przestępstwa lub wykroczenia. ZUS nie może wszcząć postępowania w sprawie wymierzenia dodatkowej opłaty również wtedy, gdy wyrok ten jeszcze się nie uprawomocnił albo w ogóle nie został jeszcze wydany, ale postępowanie w sprawie o przestępstwo lub wykroczenie dotyczące nieopłacenia składek przez płatnika jest w toku.
Jeśli ZUS wszczął postępowanie o wymierzenie dodatkowej opłaty, zanim został wydany prawomocny wyrok sądu skazujący za przestępstwo lub wykroczenie, jest zobowiązany je z urzędu umorzyć. Gdy natomiast wydał już decyzję w sprawie wymierzenia dodatkowej opłaty, musi ją uchylić. Co więcej, w przypadku gdy na podstawie wspomnianej decyzji dodatkowa opłata została już pobrana, ZUS jest zobowiązany tę opłatę niezwłocznie zwrócić wraz z odsetkami ustalonymi od dnia pobrania tej należności, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego. Jeśli postępowanie sądowe nie zostało jeszcze zakończone, wszczęte wcześniej postępowanie o wymierzenie dodatkowej opłaty podlega zawieszeniu do dnia uprawomocnienia się wyroku sądu w sprawie popełnienia przestępstwa lub wykroczenia. W razie prawomocnego skazania płatnika składek ZUS musi umorzyć postępowanie w sprawie wymierzenia dodatkowej opłaty.
Nowelizacja z 10 maja 2012 r. przewiduje stosowanie nowych przepisów zakazujących łączenie dodatkowej opłaty z sankcją za przestępstwo lub wykroczenie również do tych postępowań, które zostały wszczęte i niezakończone przed dniem wejścia jej w życie. Oznacza to, że jeśli ZUS wymierzył i pobrał dodatkową opłatę przed 31 maja 2012 r., na mocy wchodzących w życie przepisów nie jest zobowiązany do jej zwrotu płatkowi składek, nawet jeśli za ten sam czyn płatnik został następnie ukarany przez sąd.
Przykład
Anna G. prowadzi niewielką firmę, w której zatrudnia dwóch pracowników. Ostatnio przez kilka miesięcy nie opłacała za nich składek na ubezpieczenia społeczne. W związku z tym ZUS jednocześnie wszczął postępowanie o ustalenie dodatkowej opłaty oraz skierował do sądu wniosek o ukaranie płatnika składek karą grzywny za wykroczenie. Na początku czerwca 2012 r. sąd wydał wyrok orzekający w stosunku do Anny G. – karę grzywny. W związku z wydaniem takiego wyroku ZUS jest zobowiązany umorzyć postępowanie o ustalenie dodatkowej opłaty. Gdyby ZUS wymierzył już tę sankcję przed 31 maja br.., nie byłby zobowiązany do jej zwrotu.
Podstawa prawna:
- art. 1–4 ustawy z 10 maja 2012 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (DzU poz. 611).
Orzecznictwo:
- wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 18 listopada 2010 r. (P 29/09, DzU nr 225, poz.1474).