W wyroku z 26 maja 2010 r. (P 29/08, DzU nr 105, poz. 668) Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności z Konstytucją RP art. 24 ust. 7 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (zwanej dalej ustawą systemową), dotyczącego zwrotu nienależnie opłaconych przez płatnika składek. W następstwie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego art. 24 ust. 7 ustawy systemowej utracił moc 15 czerwca 2010 r. i od tego czasu powstała luka prawna – brak regulacji prawnej, która wyznaczałaby termin, po którego upływie nie jest już możliwe dochodzenie od ZUS zwrotu nienależnie opłaconych składek. W celu jej uzupełnienia 28 kwietnia 2011 r. Sejm uchwalił ustawę o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw, zwaną dalej ustawą nowelizującą.
Sporny artykuł ustawy
Sporny art. 24 ust. 7 ustawy systemowej, w brzmieniu obowiązującym do 8 maja 2008 r., wyznaczał płatnikom 5-letni okres dochodzenia należności z tytułu nienależnie odprowadzonych składek, podczas gdy ZUS na dochodzenie swoich należności miał 10 lat. Od 8 maja, na mocy nowelizacji ustawy, wydłużono ten okres do 10 lat, zrównując go z okresem przedawnienia przysługującym ZUS przy dochodzeniu należności z tytułu składek na rzecz Zakładu. Jednak również po nowelizacji ustawa przewidywała możliwość zawieszenia biegu przedawnienia należności na rzecz Zakładu m.in. w sytuacjach, gdy wydanie decyzji jest uzależnione od rozstrzygnięć innego organu lub sądu. Płatnik wnoszący o zwrot nadpłat nie ma natomiast prawa do zawieszenia lub przerwania biegu terminu ich dochodzenia. Dlatego w sprawie rozpatrywanej przez TK długotrwały proces o ustalenie prawa do renty przyniósł ubezpieczonemu – mimo wygranej sprawy sądowej – negatywny skutek, pozbawiając go możliwości domagania się zwrotu nadpłaconych składek.
Przyczyną niekonstytucyjności tak skonstruowanych przepisów – w ocenie Trybunału Konstytucyjnego – było nieuzasadnione zróżnicowanie sytuacji prawnej ZUS w przypadku dochodzenia należności od płatników (ubezpieczonych) oraz sytuacji prawnej płatników (ubezpieczonych) w przypadku dochodzenia zwrotu od ZUS nienależnie opłaconych składek na ubezpieczenie społeczne. Ustawa nowelizująca zrównoważyła poziom ochrony praw majątkowych płatników składek i ZUS.
Zmiany po nowelizacji
Przed 15 czerwca 2010 r. płatnik składek nie mógł dochodzić od ZUS zwrotu nienależnie opłaconych składek, jeżeli od daty ich opłacenia upłynęło 10 lat (podobnie jak ZUS), ale po upływie tego terminu mógł zaliczyć nadpłatę na poczet swoich zobowiązań składkowych. Ustawa nowelizująca przewiduje, że nienależnie opłacone składki ulegają przedawnieniu, a więc ma do nich zastosowanie ta sama instytucja prawna co w przypadku należności z tytułu składek. Termin przedawnienia nienależnie opłaconych składek wynosi 10 lat, a zdarzeniem, którego wystąpienie inicjuje jego bieg, jest otrzymanie zawiadomienia ZUS o kwocie nienależnie opłaconych składek, a w przypadku braku zawiadomienia – dzień opłacenia składek. Zgodnie z ustawą nowelizującą ZUS zawiadamia płatnika składek o kwocie nienależnie opłaconych składek, które mogą być zwrócone, chyba że nie przekraczają wysokości kosztów upomnienia w postępowaniu egzekucyjnym.
Na mocy ustawy nowelizującej uchylono art. 94 ust. 2 ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (DzU z 2008 r. nr 164, poz. 1027 ze zm.). Oznacza to, że nienależnie opłacone składki na ubezpieczenie zdrowotne – podobnie jak nienależnie opłacone składki na ubezpieczenia społeczne – są objęte 10-letnim terminem przedawnienia. Dotychczas zwrotu nienależnie opłaconych składek na ubezpieczenie zdrowotne nie można było dochodzić, jeżeli od dnia ich opłacenia upłynęło 5 lat.
Przerwanie biegu przedawnienia
Ustawa nowelizująca przewiduje, że w przypadku wystąpienia określonych okoliczności bieg przedawnienia nienależnie opłaconych składek podlega zawieszeniu. Rozwiązanie to również ma na celu zrównanie płatników składek i ZUS w zakresie ochrony ich roszczeń związanych z opłacaniem składek.
Z ustawy nowelizującej wynika, że bieg przedawnienia nienależnie opłaconych składek ulega zawieszeniu:
- od dnia wszczęcia postępowania do dnia, w którym decyzja stała się prawomocna – w przypadku wydania przez ZUS decyzji w sprawie nienależnie opłaconych składek;
- do dnia, w którym decyzja innego organu stała się ostateczna lub orzeczenie sądu uprawomocniło się, nie dłużej jednak niż na okres 2 lat – w przypadku gdy wydanie decyzji w sprawie nienależnie opłaconych składek jest uzależnione od rozstrzygnięcia zagadnienia wstępnego przez inny organ lub sąd;
- od dnia śmierci spadkodawcy do dnia uprawomocnienia się postanowienia sądu o stwierdzeniu nabycia spadku albo zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia, nie dłużej jednak niż do dnia, w którym upłynęły 2 lata od śmierci spadkodawcy – w przypadku śmierci spadkodawcy;
- od dnia wszczęcia postępowania do dnia, w którym decyzja stała się prawomocna – w przypadku wydania przez ZUS decyzji stwierdzającej brak obowiązku podlegania ubezpieczeniom społecznym lub obniżają- cej podstawę wymiaru składek na te ubezpieczenia.
Okres przejściowy
Nowe regulacje prawne dotyczące zwrotu nienależnie opłaconych składek mają zastosowanie nie tylko do tych składek, które są nienależnie opłacone po wejściu w życie ustawy nowelizującej, ale również do składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne nienależnie opłaconych przed wejściem w życie ustawy nowelizującej, jeśli nie upłynął jeszcze termin dochodzenia ich zwrotu. W stosunku do składek nienależnie opłaconych przed dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej okoliczności uzasadniające zawieszenie biegu terminu przedawnienia będą uwzględniane również wtedy, gdy okoliczności te wystąpią przed tym dniem.
Ustawa nowelizująca dokonuje również zmian w zakresie zawieszenia biegu przedawnienia należności z tytułu składek. Będzie on ulegał zawieszeniu od dnia wszczęcia postępowania w sprawie ustalenia obowiązku podlegania ubezpieczeniom społecznym, podstawy wymiaru składek lub obowiązku opłacania składek na te ubezpieczenia do dnia uprawomocnienia się decyzji kończącej to postępowanie. Z kolei śmierć spadkobiercy będzie również powodowała zawieszenie biegu przedawnienia należności z tytułu składek do dnia rejestracji aktu poświadczenia dziedziczenia, nie dłużej jednak niż do dnia, w którym upłyną 2 lata od dnia śmierci spadkobiercy.
Podstawa prawna:
- art. 1, 3 i 5 ustawy z 28 kwietnia 2011 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (DzU nr 138, poz. 808).