Odpowiedzialność członków zarządu wynika z art. 31 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej zwana ustawą), który odsyła do art. 116 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa. Dlatego też zasady odpowiedzialności członków zarządu za nieopłacone składki należy rozpatrywać na takich samych zasadach jak odpowiedzialność za zaległości podatkowe spółki.
Za zaległości podatkowe spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji, spółki akcyjnej lub spółki akcyjnej w organizacji odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem członkowie jej zarządu, jeżeli egzekucja z majątku spółki okazała się w całości lub w części bezskuteczna, a członek zarządu:
- nie wykazał, że:
– we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie zapobiegające ogłoszeniu upadłości (postępowanie układowe) albo
– niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości lub niewszczęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania układowego) nastąpiło bez jego winy,
- nie wskazuje mienia spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych spółki w znacznej części.
Odpowiedzialność członków zarządu obejmuje zaległości podatkowe z tytułu zobowiązań, których termin płatności upływał w czasie pełnienia przez nich obowiązków członka zarządu, oraz zaległości wymienione w art. 52 powstałe w czasie pełnienia obowiązków członka zarządu (art. 116 § 2 Ordynacji podatkowej).
Zgłoszenie upadłości wyłącza odpowiedzialność
Członek zarządu może się uwolnić od odpowiedzialności, jeżeli wykaże, że we właściwym czasie nastąpiło zgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości lub o wszczęcie postępowania układowego. Nie ma przy tym znaczenia, kto zgłosił wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęcie postępowania układowego, ważne jest jedynie, aby nastąpiło to we właściwym czasie. Tak też podnosił NSA w Katowicach w wyroku z 19 listopada 2001 r. (I SA/Ka, 1734/00, POP 2002/4/102). Nie musi więc to być członek zarządu, który w ten sposób chce się zwolnić z odpowiedzialności z art. 116 Ordynacji podatkowej.
Przez pojęcie „właściwy czas” należy rozumieć sytuację, gdy zgłoszenie upadłości lub wszczęcie postępowania układowego nastąpiło w momencie, w którym stwierdzono, że spółka nie ma funduszy na płacenie swoich długów i że nie jest to tylko sytuacja przejściowa. Istotne znaczenie mają tu przepisy ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze. Członkowie zarządu mają obowiązek, nie później niż w ciągu 2 tygodni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości (art. 21 ust. 1 i 2 Prawa upadłościowego i naprawczego). Podstawą ogłoszenia upadłości spółki z o.o. jest jej niewypłacalność, która zachodzi, gdy spółka nie wykonuje swoich wymaganych zobowiązań. Drugą przesłanką uznania spółki za niewypłacalną jest sytuacja, gdy jej zobowiązania przekroczą wartość majątku spółki, niezależnie od tego, czy na bieżąco wykonuje ona swoje zobowiązania (art. 11 ust. 1 i 2 Prawa upadłościowego i naprawczego). Jednak w orzecznictwie sądowym wskazuje się, że wykładni pojęcia „właściwy czas” do zgłoszenia wniosku o upadłość nie należy dokonywać, tylko opierając się na podstawach i terminach złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, ale należy uwzględniać cel, jakiemu ma służyć uregulowanie zawarte w art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej. Celem tym jest ochrona należności publicznoprawnych, a także – co do należności składkowych – ochrona Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (wyrok SN z 1 września 2009 r., I UK 95/09, niepubl.). Sąd dodał jednocześnie, że ten „właściwy czas” należy oceniać z punktu widzenia interesów Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Jeśli te nie są zagrożone, bo należności są zaspokajane, nawet z pominięciem innych wierzycieli, to niezgłoszenie wniosku o upadłość nie może zostać wykorzystane przez organ rentowy przeciwko członkowi zarządu”. A zatem dopiero zaprzestanie uiszczania należnych składek na bieżąco, kiedy to jednocześnie spółka trwale zaprzestała spłacania także innych zobowiązań, a jej majątek nie wystarczał na zaspokojenie długów, jest czasem właściwym na zgłoszenie wniosku o upadłość.
Warto także podkreślić, że okolicznością wyłączającą odpowiedzialność członka zarządu jest samo złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości we właściwym czasie, natomiast nie ma tu znaczenia sposób rozstrzygnięcia przez sąd tego wniosku, co do jego zasadności. Wskazywał na to NSA w Szczecinie w wyroku z 13 lutego 2002 r. (SA/SZ 1856/00, niepubl.). Przesłanka ta nie jest jednak spełniona, jeśli złożony wniosek został przez sąd zwrócony z powodu nieuzupełnienia braków formalnych. Wynika to z treści art. 130 § 2 k.p.c., według którego pismo zwrócone nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma procesowego do sądu.
Brak winy
Członek zarządu będzie wolny od odpowiedzialności za zobowiązania spółki także wówczas, gdy udowodni, że niezgłoszenie upadłości lub brak wszczęcia postępowania układowego nie nastąpiło z jego winy. Na przykład może tu chodzić o sytuację, gdy dany członek zarządu wykaże, że na skutek ciężkiej choroby lub wypadku, nie brał udziału w czynnościach zarządu. Ponadto „jeżeli w momencie, gdy członek zarządu spółki z o.o. przestał pełnić tę funkcję, istniały zaległości podatkowe spółki, lecz jej kondycja finansowa nie dawała podstaw do zgłaszania wniosku o ogłoszenie upadłości lub wszczęcia postępowania układowego, co uległo zmianie w czasie, kiedy nie pełnił on już tej funkcji i nie miał wpływu na podjęcie tych działań – spełniona jest, w rozumieniu art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej, przesłanka wykazania braku winy tego członka za niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcie postępowania układowego we właściwym ku temu czasie” (wyrok NSA w Warszawie z 4 listopada 2005 r., I FSK 266/05, M. Podat. 2006/3/40). Jednak członek zarządu nie może uchylić się od odpowiedzialności na podstawie braku zawinienia, jeśli we właściwym czasie nie zgłosił wniosku o ogłoszenie upadłości niewypłacalnej spółki, a jedynie zrezygnował z członkostwa w jej zarządzie tylko dlatego, że zgromadzenie wspólników sprzeciwiało się takiemu wnioskowi. Tak też wskazywał Sąd Najwyższy w wyroku z 24 sierpnia 2009 r. (I UK 75/09, niepubl.). Odpowiedzialności członka zarządu nie wyłącza bowiem sprzeciw zgromadzenia wspólników wobec zamiaru zgłoszenia wniosku o upadłość niewypłacalnej spółki.
Wskazanie mienia
Dalszą przesłanką wyłączającą odpowiedzialność członka zarządu jest wskazanie mienia spółki, które pozwalałoby na zaspokojenie należności z tytułu nieopłaconych składek w znacznej części. Nie jest tu więc wystarczające wskazanie jakiegokolwiek lub tylko znikomego majątku spółki (np. małowartościowych ruchomości), aby uwolnić się od odpowiedzialności z art. 116 Ordynacji podatkowej. Musi to być majątek pozwalający ZUS w znacznej części uzyskać zaspokojenie niezapłaconych składek. A zatem musi to być mienie, z którego egzekucja jest faktycznie możliwa w znacznej części.
Podstawa prawna:
- art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (DzU z 2009 r. nr 205, poz. 1585 ze zm.).