Niewywiązanie się rolnika z obowiązku informowania o okolicznościach mających wpływ na podleganie ubezpieczeniu i o zmianach tych okoliczności (art. 37 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.) nie ma znaczenia dla oceny podlegania ubezpieczeniu społecznemu, powodującemu obowiązek opłacania składek.
Przewodniczący SSN Herbert Szurgacz
Sędziowie: SN Roman Kuczyński, SA Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 16 marca 2005 r. sprawy z wniosku Krzysztofa Jerzego S. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddziałowi Regionalnemu w B. o składki na ubezpieczenie społeczne, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 22 kwietnia 2004 r. [...]
oddalił kasację.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 26 listopada 2003 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku zmienił decyzję Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddziału Regionalnego w B. z dnia 13 sierpnia 2003 r. i ustalił, iż Krzysztof Jerzy S. nie jest zobowiązany do zapłaty składek na ubezpieczenie społeczne za drugi, trzeci i czwarty kwartał 1997 r, a w pozostałym zakresie oddalił odwołanie wnioskodawcy.
Sąd Apelacyjny w Białymstoku wyrokiem z dnia 22 kwietnia 2004 r. oddalił apelację organu rentowego, przyjmując dokonaną przez Sąd pierwszej instancji ocenę prawidłowości zaskarżonej decyzji w aspekcie ustalonego przez Sąd Okręgowy i niespornego stanu faktycznego sprawy. Wnioskodawca od dnia 8 stycznia 1997 r. stał się właścicielem działek rolnych o powierzchni 6,19 ha. Do ubezpieczenia społecznego rolników zgłosił się w dniu 29 stycznia 2003 r. Decyzją z dnia 19 lutego 2003 r. organ rentowy stwierdził podleganie przez niego ubezpieczeniu rolniczemu w okresach od 30 czerwca 1995 r. do 31 marca 1997 r, od 30 maja 1997 r. do 31 marca 1998 r., od 3 stycznia 1999 r. do 30 września 1999 r, od 31 października 2001 r. do 31 marca 2002 r. oraz od 3 października 2002 r. W uzasadnieniu decyzji organ rentowy wskazał, że składka od II kwartału do 1995 r. do I kwartału 1998 r. nie podlega dochodzeniu z uwagi na przedawnienie. Następnie zaskarżoną decyzją z dnia 13 sierpnia 2003 r. uchylił decyzję z dnia 19 lutego 2003 r. i zobowiązał wnioskodawcę do zapłaty zaległych składek od dnia 29 maja 1997 r.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, wnioskodawca - z uwagi na upływ przedawnienia - nie jest zobowiązany do zapłaty zaległych składek za rok 1997. Stosownie do art. 24 ust. 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.) w brzmieniu obowiązującym do dnia 31 grudnia 2002 r, który to przepis znajduje w sprawie zastosowanie poprzez art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.), należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne ulegały przedawnieniu po upływie 5 lat od dnia, w którym stały się wymagalne. Po zmianie wskazanego przepisu, dokonanej z dniem 1 stycznia 2003 r. ustawą z dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 241, poz. 2064), należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne ulegają przedawnieniu po upływie 10 lat licząc od dnia, w którym stały się wymagalne. Ustawa ta nie zawiera przepisu przejściowego, regulującego wymagalność należności powstałych za okres 5 lat wstecz przed wejściem w życie art. 24 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w nowym brzmieniu. Instytucja przedawnienia wywołuje ujemne dla uprawnionego skutki w postaci niemożności dochodzenia roszczenia w związku z niewykonaniem przez niego prawa w terminie przez czas oznaczony w ustawie, a w rozpoznawanej sprawie od objęcia wnioskodawcy ubezpieczeniem do daty wydania decyzji stwierdzającej istnienie zaległości w opłaceniu składek niewątpliwie upłynął okres powyżej pięciu lat, zaś organ rentowy nie podjął w tym czasie żadnych czynności zmierzających do ich ściągnięcia, co oznacza, iż bieg terminu przedawnienia nie został przerwany. Przedawnienie przewidziane w art. 24 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych ma charakter materialnoprawny, a więc z upływem terminu roszczenie wygasa i nie można go dochodzić. Bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne, a kończy z upływem oznaczonego terminu. Przepis art. 24 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w brzmieniu obowiązującym przed dniem 1 stycznia 2003 r. jednoznacznie wskazuje, że należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne ulegają przedawnieniu po upływie 5 lat, licząc od dnia, w którym stały się wymagalne. Termin płatności składek na ubezpieczenie społeczne rolników za IV kwartał 1997 r. przypadał dla wnioskodawcy najpóźniej na dzień 31 października 2002 r. (prawidłowo 1997 r), a zatem z dniem 31 października 2002 r. roszczenie organu rentowego o zapłatę składek na ubezpieczenie społeczne rolników za II, III i IV kwartał 1997 r. wygasło. Natomiast zmiana przepisów wydłuża okres przedawnienia wyłącznie do należności nieprzedawnionych, nie może zaś wywoływać skutków do należności przedawnionych, tj. takich, które wygasły. W tej sytuacji bezprzedmiotowa jest podnoszona przez organ rentowy kwestia, iż w myśl art. 37 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników wnioskodawca obowiązany był, nie czekając na wezwanie, w ciągu 14 dni zgłosić Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego osoby podlegające ubezpieczeniu w gospodarstwie oraz poinformować Kasę o okolicznościach mających wpływ na podleganie ubezpieczeniu i o zmianach tych okoliczności oraz że art. 39 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych dawał organowi rentowemu podstawy do wydania w miejsce decyzji z dnia 19 lutego 2003 r. nowej decyzji z dnia 13 sierpnia 2003 r, będącej przedmiotem rozpoznania w niniejszej sprawie.
W kasacji od powyższego wyroku organ rentowy, w ramach podstawy z art. 3931 pkt 1 k.p.c, zarzucił naruszenie przepisów prawa materialnego przez niezastosowanie art. 24 ust. 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o zmianie niektórych innych ustaw, zgodnie z którym to uregulowaniem należności z tytułu składek ulegają przedawnieniu po upływie 10 lat licząc od dnia, w którym stały się wymagalne i który to przepis powinien być zastosowany w sprawie na mocy art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz poprzez niezastosowanie art. 37 ust. 1 i art. 39 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, pomimo iż to z powodu niezachowania przez wnioskodawcę wynikającego z art. 37 ust. 1 tej ustawy 14-dniowego terminu zgłoszenia celem ustalenia podlegania ubezpieczeniu rolniczemu nie doszło przed dniem 1 stycznia 2003 r. do wydania decyzji stwierdzającej takie podleganie, a tym samym do czasu wydania decyzji w tym przedmiocie składki na ubezpieczenie nie były wymagalne. Skoro zaś wymagalność składek wynika z decyzji wydanych po ostatnio wskazanej dacie, przeto ma do nich zastosowanie 10-letni okres przedawnienia.
Wskazując na powyższą podstawę skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku przez uwzględnienie apelacji organu rentowego oraz zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego i apelacyjnego.
W uzasadnieniu kasacji podniesiono, iż objęcie wnioskodawcy obowiązkowym ubezpieczeniem rolniczym nastąpiło w oparciu o stan prawny obowiązujący od dnia 1 stycznia 2003 r, albowiem wymagalność należności z tytułu składek na ubezpieczenie rolnicze, stosownie do art. 39 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, wynika dopiero z prawomocnej decyzji ustalającej podleganie temu ubezpieczeniu. Oznacza to, iż przed wydaniem decyzji ustalającej podleganie przez wnioskodawcę ubezpieczeniu rolniczemu składki na to ubezpieczenie nie mogły być wymagalne, a tym samym nie mogło wygasnąć roszczenie organu rentowego o ich zapłatę za okres nie przekraczający 10 lat wstecz.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia przez Sądy obu instancji przepisów prawa materialnego poprzez niezastosowanie art. 24 ust. 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o zmianie niektórych innych ustaw jest nieuzasadniony, albowiem przepis ten w ogóle w niniejszej sprawie nie znajduje zastosowania. Stosownie do art. 52 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników w brzmieniu obowiązującym przed dniem 2 maja 2004 r, w sprawach nie uregulowanych w ustawie stosuje się przepisy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych, a ponadto do składek na ubezpieczenie stosuje się odpowiednio przepisy o zobowiązaniach podatkowych. Ustawa z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr 108, poz. 486 ze zm.) obowiązywała do dnia 31 grudnia 1997 r, kiedy to weszła w życie ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60), stanowiąc w art. 341, iż jeżeli obowiązujące przepisy powołują się na ustawę o zobowiązaniach podatkowych lub odsyłają ogólnie do przepisów o zobowiązaniach podatkowych, stosuje się przepisy działu III niniejszej ustawy. Z kolei ustawa z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.) utraciła moc z dniem 1 stycznia 1999 r, kiedy to weszła w życie ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z art. 122 ust. 3 pkt 1 ostatnio powołanej ustawy, ilekroć przepisy odsyłają do przepisów o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych lub do przepisów o ubezpieczeniach społecznych pracowników - należy przez to rozumieć odesłanie do przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych.
Błędne jest prezentowane zarówno przez Sądy obu instancji, jak i skarżącego stanowisko, iż do składek na ubezpieczenie społeczne rolników znajdują zastosowanie przepisy ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, a jedynie w kwestiach w niej nie uregulowanych, odpowiednio przepisy o zobowiązaniach podatkowych. Brzmienie art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznych rolników wskazuje bowiem jednoznacznie, iż w zakresie, w jakim przepisy tej ustawy nie regulują kwestii dotyczących składek na ubezpieczenie, stosuje się odpowiednio przepisy o zobowiązaniach podatkowych. Gdyby było inaczej, przepis art. 52 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników zawierałby podwójne odesłanie - do ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych, a w kwestiach dotyczących składek w ustawie tej nieuregulowanych - do przepisów o zobowiązaniach podatkowych. Zresztą w takim przypadku przepis art. 52 ust. 1 pkt 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników w ogóle byłby zbędny, gdyż przepisy o zobowiązaniach podatkowych znajdowałyby wówczas zastosowanie poprzez odpowiednie odesłanie zawarte zarówno w przepisach ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych, jak i następnie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (np. art. 34 ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych i art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). Należy wreszcie zauważyć, iż od dnia 2 maja 2004 r. ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników zawiera samodzielną regulację w zakresie składek na ubezpieczenie, stanowiąc w art. 52 ust. 1 pkt 1, iż w sprawach nieuregulowanych w ustawie stosuje się odpowiednio przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, a ponadto do składek na ubezpieczenie stosuje się odpowiednio, enumeratywnie wymienione w tym przepisie, uregulowania ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. -Ordynacja podatkowa. Potwierdza to tezę, że przed dniem 2 maja 2004 r. w sprawach nieuregulowanych w ustawie o ubezpieczeniu społecznym rolników w zakresie składek na ubezpieczenie stosowało się odpowiednio przepisy ustawy o zobowiązaniach podatkowych, a następnie, od dnia 1 stycznia 1998 r, przepisy działu III ustawy - Ordynacja podatkowa.
W myśl art. 3 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, ubezpieczeniu podlega się z mocy ustawy albo na wniosek. Stosownie do art. 7 ust. 1 pkt 1 tej ustawy ubezpieczeniu wypadkowemu, chorobowemu i macierzyńskiemu podlega z mocy ustawy rolnik, którego gospodarstwo obejmuje obszar użytków rolnych powyżej 1 ha przeliczeniowego lub dział specjalny, jeżeli rolnik ten nie podlega innemu ubezpieczeniu społecznemu i nie ma ustalonego prawa do emerytury lub renty. Z kolei w myśl art. 16 ust. 1 pkt 1 powołanej ustawy rolnik, którego gospodarstwo obejmuje obszar użytków rolnych powyżej 1 ha przeliczeniowego lub dział specjalny, podlega z mocy ustawy ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu. Przepisu tego nie stosuje się do osoby, która podlega innemu ubezpieczeniu społecznemu lub ma ustalone prawo do emerytury lub renty (ust. 3). Obowiązek podlegania ubezpieczeniu społecznemu powstaje z mocy samej ustawy w przypadku zaistnienia określonych w niej warunków, zaś jego konsekwencją jest (określony w art. 4 ust. 2 ustawy) obowiązek opłacania składki, który powstaje z pierwszym dniem kwartału, w którym powstało ubezpieczenie. Oznacza to, iż co prawda rolniczy organ rentowy wydaje decyzje w sprawach podlegania ubezpieczeniu oraz ustania ubezpieczenia (art. 36 ust. 1 pkt 1 ustawy), jednakże decyzja taka nie ma charakteru konstytutywnego, lecz deklaratoryjny i jako taka nie rodzi stanu prawnego, a tylko stwierdza jego istnienie. W przypadku bowiem kiedy mamy do czynienia z obowiązkiem bądź prawem wynikającym wprost z ustawy (z mocy prawa), skutek prawny następuje z datą spełnienia się warunków ustalonych w tej ustawie, natomiast decyzja, jako akt konkretyzujący przedmiot i skierowana do indywidualnego adresata, ma charakter deklaratoryjny. Decyzje deklaratoryjne ustalają jedynie istnienie i zakres jakiegoś stosunku prawnego, który powstał wcześniej z mocy przepisów prawnych. Skutki prawne w tego typu sytuacjach powstają więc ex tunc, jako skutki ziszczenia się określonych w przepisach prawa warunków, a nie ex nunc jako skutki prawne decyzji deklaratoryjnej. Jest to podstawowa cecha różniąca decyzje deklaratoryjne od decyzji konstytutywnych, które same określają datę, od której następują skutki prawne. Decyzje deklaratoryjne mogą być zatem wydawane w każdym czasie, jako że nie kreują nowych stanów prawnych, a tylko stwierdzają ich istnienie.
W tej sytuacji nieuzasadniony jest zarzut naruszenia przez Sądy obu instancji art. 37 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, zgodnie z którym rolnik jest obowiązany, nie czekając na wezwanie, w ciągu 14 dni zgłaszać osoby podlegające ubezpieczeniu w jego gospodarstwie oraz informować Kasę o okolicznościach mających wpływ na podleganie ubezpieczeniu i o zmianach tych okoliczności oraz art. 39 ust. 3 tej ustawy, w myśl którego z prawomocnej decyzji ustalającej podleganie ubezpieczeniu wynika obowiązek opłacania składek na ubezpieczenie w wysokości i w terminach wynikających z ustawy. Niewywiązanie się rolnika z obowiązku wynikającego z art. 37 ust. 1 ustawy, podobnie jak wydanie decyzji ustalającej podleganie ubezpieczeniu, nie wpływa bowiem w jakikolwiek sposób na powstanie obowiązku podlegania ubezpieczeniu społecznemu i w konsekwencji obowiązku opłacania składki na to ubezpieczenie oraz jej wymagalność. Tę ostatnią kwestię reguluje art. 40 ust. 1 ustawy stanowiąc, że składki na ubezpieczenie opłaca się co kwartał, zaś termin płatności przypada ostatniego dnia pierwszego miesiąca danego kwartału. W tym właśnie dniu składka na ubezpieczenie za dany kwartał staje się wymagalna, niezależnie od daty wydania przez rolniczy organ rentowy decyzji ustalającej podleganie ubezpieczeniu.
Zobowiązanie wnioskodawcy z tytułu zapłaty składek na obowiązkowe ubezpieczenie rolnicze za II, III i IV kwartał 1997 r. stało się zatem wymagalne odpowiednio w dniach 30 kwietnia, 31 lipca i 31 października 1997 r, pod rządami ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych, znajdującej zastosowanie poprzez art. 52 ust. 1 pkt 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Przepis art. 30 ust. 1 wskazanej na wstępie ustawy stanowił, iż zobowiązania podatkowe przedawniają się z upływem 5 lat - licząc od końca roku, w którym upłynął termin płatności podatku, czego konsekwencją jest ich wygaśnięcie (art. 26 ust. 1 ustawy). Tak samo kwestia ta uregulowana została w art. 59 § 1 i art. 70 § 1 obowiązującej od dnia 1 stycznia 1998 r. Ordynacji podatkowej. Odpowiednie zastosowanie powyższych przepisów do składek na ubezpieczenie społeczne rolników oznacza, iż zobowiązanie z tytułu ich zapłaty wygasa wskutek przedawnienia z upływem 5 lat - licząc od końca kwartału, w którym upłynął termin płatności składki. W konsekwencji zobowiązanie wnioskodawcy do zapłaty składek za sporne okresy wygasło z powodu przedawnienia z upływem 30 czerwca, 30 września i 31 grudnia 2002 r.8
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy uznał, iż zaskarżony wyrok -mimo błędnego uzasadnienia - ostatecznie odpowiada prawu i orzekł na podstawie art. 39312 k.p.c.