Do Rzecznika Praw Obywatelskich (RPO) trafiła sprawa dyskryminacji prawników – a dokładniej aplikantów adwokackich i radcowskich, odbywających przygotowanie do wykonywania zawodu, będących ojcami. Okazuje, że nie mają oni takich samych praw związanych z rodzicielstwem jak aplikantki będące matkami. Na czym polega problem?
- Naruszenie Konstytucji RP - nierówne prawa rodziców prawników?
- Zapytanie RPO do Ministra Sprawiedliwości – dot. potencjalnej dyskryminacji aplikantów będących ojcami
- Wydłużenie aplikacji o rok ze względu na poród i powikłania
- Powikłania w trakcie ciąży aplikantki
- Komentarz eksperta - dwie grupy w ramach prawa do wydłużenia okresu aplikacji
- Oczekiwanie nie odpowiedź Ministra Sprawiedliwości
Naruszenie Konstytucji RP - nierówne prawa rodziców prawników?
Dlaczego sprawa trafiła do RPO? Dlatego, że już w Konstytucji RP w przepisie art. 18 jest wskazane, że rodzina i rodzicielstwo podlegają ochronie prawnej, a wręcz znajdują się pod opieką Rzeczypospolitej Polskiej. Skoro tak, to zarówno kobieta jak i mężczyzna powinni mieć zagwarantowane prawa (i to równe) związane z realizacją tych uprawnień. Ową równość płci i rodzicielstwa potwierdza art. 33 ust. 1 Konstytucji RP, który wskazuje, że: kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym.
Okazuje się, że ta równość w życiu rodzinnym nie zawsze jest realizowana. Dlaczego?
Niekiedy występuje – dyferencjacja, czyli usprawiedliwione różnicowanie ze względu na pewne kryterium/cechę – które przesądzają o tym, że pewna osoba (grupa osób) jest traktowana w sposób bardziej uprzywilejowany – niż pozostałe osoby. Przykładem jest np. urlop macierzyński w dłuższym wymiarze, niż ojcowski; krótszy czas pracy osób niepełnosprawnych; szczególna ochrona pracy dzieci i młodocianych czy też ochrona związkowa czy przedemerytalna przed rozwiązaniem umowy o pracę.
Drugim przykładem, gdy równość nie jest realizowana i to już w sensie negatywnym jest dyskryminacja.
Sprawa, która trafiła do RPO bezpośrednio odnosi się do powyższych.
Zapytanie RPO do Ministra Sprawiedliwości – dot. potencjalnej dyskryminacji aplikantów będących ojcami
Taka ewentualna dyskryminacja może mieć miejsce w stosunku do aplikantów adwokackich i radcowskich będących ojcami, ponieważ na gruncie obowiązującego ich prawa, nie mogą oni odroczyć odbywania aplikacji, w sytuacji jeżeli urodzi im się dziecko. Co ciekawe, aplikantki, które zostały matkami mają takie uprawnienie. Czy w takim razie korporacje prawnicze łamią prawo?
Czy też może regulacje znajdują uzasadnienie i prawo jest przestrzegane, ponieważ ma miejsce dyferencjacja – usprawiedliwione i bardziej korzystne traktowanie aplikantek, ze względu na poród i połóg. Jak podkreśla RPO: „Macierzyństwo oznacza szczególną więź matki i dziecka, wynikającą przede wszystkim z biologicznych uwarunkowań organizmu kobiety. Obejmuje ono również okres ciąży. Trwa więc zarówno przed, jak i po urodzeniu dziecka.”.
W skardze, która trafiła do RPO podniesiono, że: przepisy przewidujące możliwość odroczenia aplikacji adwokackiej lub radcowskiej, w związku z urodzeniem dziecka, dyskryminują ojców, ponieważ aplikację może odroczyć matka nowo narodzonego dziecka, ale ojciec już nie. Dlaczego to tylko matce a nie matce i ojcu ma być zapewniony spokojny czas w celu sprawowania opieki nad nowo narodzonym dzieckiem, szczególnie, że odbywanie aplikacji oraz egzaminy zawodowe są niezwykle wymagające. W takiej sytuacji, ojciec, który chce wypełniać swoją rolę a jednocześnie jest aplikantem nie ma możliwości odroczenia – chociaż na pewien czas, okresu przygotowań i nauki do wykonywania zawodu adwokata czy radcy prawnego. Zdaniem skarżącego brzmienie aktualnych przepisów dyskryminuje jednak ojców, którzy również mogą opiekować się takim dzieckiem.
Wydłużenie aplikacji o rok ze względu na poród i powikłania
Status prawny aplikantki/ aplikanta adwokackich i radcowskich regulują odpowiednio:
1) ustawa z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze (Dz.U. z 2022 r. poz. 1184 ze zm.);
2) ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (Dz.U. z 2022 r. poz. 1166).
Okręgowa rada adwokacka może, w drodze uchwały, na wniosek aplikanta adwokackiego złożony przed upływem roku od daty zakończenia aplikacji adwokackiej i na podstawie przedstawionych dokumentów, wydłużyć okres (dot. skreślenia z listy aplikantów wypadku upływu roku od daty zakończenia aplikacji wskazanej w zaświadczeniu o odbyciu aplikacji adwokackiej) o rok w przypadku wystąpienia następujących okoliczności uniemożliwiających przystąpienie do egzaminu adwokackiego w najbliższym terminie po zakończeniu aplikacji adwokackiej:
- urodzenia przez tę aplikantkę dziecka w ostatnim roku aplikacji adwokackiej
- lub w okresie od zakończenia aplikacji do dnia zakończenia egzaminu adwokackiego
- albo gdy termin porodu został ustalony na dzień przypadający nie później niż 3 miesiące od dnia zakończenia egzaminu adwokackiego.
U radców prawnych sytuacja wygląda podobnie. Rada okręgowej izby radców prawnych może, w drodze uchwały, na wniosek aplikanta radcowskiego złożony przed upływem roku od daty zakończenia aplikacji radcowskiej i na podstawie przedstawionych dokumentów, wydłużyć okres, w którym skreśla się go z listy aplikantów radcowskich (czyli m.in. w wypadku upływu roku od daty zakończenia aplikacji wskazanej w zaświadczeniu o odbyciu aplikacji radcowskiej) o rok w przypadku wystąpienia następujących okoliczności uniemożliwiających przystąpienie do egzaminu radcowskiego w najbliższym terminie po zakończeniu aplikacji radcowskiej:
- urodzenia przez tę aplikantkę dziecka w ostatnim roku aplikacji radcowskiej
- lub w okresie od jej zakończenia do dnia zakończenia egzaminu radcowskiego
- albo gdy termin porodu został ustalony na dzień przypadający nie później niż 3 miesiące od dnia zakończenia egzaminu radcowskiego.
Powikłania w trakcie ciąży aplikantki
Aplikantka (zarówno adwokacka jak i radcowska) ma również prawo do wydłużenia okresu aplikacji w przypadku wystąpienia u tej aplikantki powikłań związanych z przebiegiem ciąży, trwających co najmniej 30 dni, w okresie ostatnich 6 miesięcy trwania aplikacji adwokackiej lub w okresie od jej zakończenia do dnia zakończenia egzaminu adwokackiego.
Komentarz eksperta - dwie grupy w ramach prawa do wydłużenia okresu aplikacji
Jak podaje się w literaturze przedmiotu: „Przepis ten wprowadził prawo do ubiegania się o możliwość zachowania statusu aplikanta przez dodatkowy okres roku. Dodany został w celu takiego ukształtowania przepisów, aby aplikanci radcowscy, którzy po zakończeniu aplikacji nie mogą przystąpić do najbliższego egzaminu z przyczyn uznanych za społecznie uzasadnione, mogli zachować uprawnienia aplikanta przez okres dodatkowego roku. Wcześniejsze rozwiązania nie przewidywały żadnych wyjątków i samorząd radcowski był zobowiązany skreślić po upływie roku od zakończenia aplikacji każdego aplikanta, bez względu na powód, dla którego nie przystąpił do egzaminu. Pierwsza grupa to okoliczności dotyczące wyłącznie matki, traktowane jako istotny element rozwiązań prawnych mających na celu ochronę macierzyństwa, do których ustawodawca zaliczył wystąpienie u aplikantki powikłań związanych z przebiegiem ciąży (…) albo gdy termin porodu został ustalony na dzień przypadający nie później niż 3 miesiące od dnia zakończenia egzaminu radcowskiego. Druga grupa okoliczności dotyczy już wszystkich aplikantów, bez względu na płeć, i związana jest z chorobą powodującą niezdolność do pracy przez okres co najmniej 90 dni albo wymagającą hospitalizacji przez okres co najmniej 21 dni – w okresie ostatnich 6 miesięcy trwania aplikacji radcowskiej lub w okresie od jej zakończenia do dnia zakończenia egzaminu radcowskiego.” (zob. T. Scheffler (red.), Ustawa o radcach prawnych. Komentarz. Wyd. 2, Warszawa 2022).
Tak więc, poród a nie opieka nad dzieckiem są przyczyną dyferencjacji. Przepisy odnoszą się nie do wychowania dziecka czy sprawowania nad nim opieki – a do faktu urodzenia dziecka (czyli porodu). Siłą rzeczy mężczyzn nie może to dotyczyć. Macierzyństwo odnosi się tylko do matki, ojcostwo tylko do ojca, zaś już rodzicielstwo do obojga rodziców.
Oczekiwanie nie odpowiedź Ministra Sprawiedliwości
Sprawa wydaje się jednak na tyle niejasna, że ma się nią zająć Minister Sprawiedliwości. Zdaniem RPO, ustawodawca niesłusznie pominął w przepisach prawa ojca, ponieważ mężczyzna powinien mieć również możliwość wydłużenia terminu przystąpienia do egzaminu z uwagi na urodzenie dziecka lub planowany poród matki jego dziecka, gdyż ma równe obowiązki rodzicielskie wobec niego. W tym szczególnym czasie powinien również wspierać swoją partnerkę.