Kwestie związane z odpowiedzialnością materialną pracowników zostały uregulowane w rozdziale I i II działu piątego Kodeksu pracy. Ustawodawca odniósł się w tych przepisach do odpowiedzialności pracownika za wyrządzoną szkodę (art. 114–122 k.p.) i odpowiedzialności za powierzone mu mienie (art. 124–127 k.p.).
Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną pracodawcy
Pracownicy, którzy wyrządzili pracodawcy ze swojej winy szkodę wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych, ponoszą odpowiedzialność materialną na zasadach określonych w art. 114–122 k.p. W przypadku wyrządzenia szkody przez kilku zatrudnionych każdy z nich ponosi odpowiedzialność za część szkody stosownie do przyczynienia się do niej i stopnia winy (art. 118 k.p.). A zatem pracownicy, którzy z winy nieumyślnej wspólnie wyrządzili szkodę w mieniu innym niż im powierzone z obowiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się, ponoszą odpowiedzialność indywidualną. Jeżeli nie jest możliwe ustalenie stopnia winy i przyczynienia się poszczególnych osób do powstania szkody, odpowiadają one w częściach równych. Odpowiedzialność ta jest ograniczona do wysokości rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę i tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z których wynikła szkoda. Pracodawca nie może więc domagać się odszkodowania za spodziewane, a utracone wskutek nie zawinionego zachowania się pracownika korzyści. Odszkodowanie ustala się w wysokości wyrządzonej szkody, z zastrzeżeniem, że nie może być ono wyższe od kwoty 3-miesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody.
Przykład
Trzech pracowników zakładu produkującego farby przypadkowo, w czasie wykonywania obowiązków, wylało 100 kg płynu, przez co wyrządzili pracodawcy szkodę nieumyślną. Ich odpowiedzialność jest indywidualna w częściach równych, tzn. każdy odpowiada za taką samą część szkody, ponieważ nie było możliwe ustalenie przyczynienia się poszczególnych pracowników do powstania szkody. Pracodawca obciążył każdego z podwładnych odpowiedzialnością za poniesioną stratę i kosztami sprzątania, jednak tylko do wysokości 3-miesięcznego wynagrodzenia brutto każdego z nich. Pominął koszty związane z kilkugodzinnym postojem, bo przekraczały one granice rzeczywistej straty.
Należy jednak podkreślić, że w przypadku umyślnego wyrządzenia szkody przez pracowników są oni zobowiązani do naprawienia szkody w pełnej wysokości. W każdym przypadku naprawienie szkody wyrządzonej firmie może nastąpić na podstawie ugody zawartej między pracownikami a pracodawcą. Wysokość odszkodowania może być wtedy obniżona, przy uwzględnieniu wszystkich okoliczności sprawy, a w szczególności stopnia winy pracowników i ich stosunku do obowiązków pracowniczych.
Odpowiedzialność za mienie powierzone
Mienie pracodawcy może być powierzone jednemu pracownikowi albo łącznie kilku. Przypadek wspólnej odpowiedzialności za powierzone mienie reguluje art. 125 k.p. oraz rozporządzenie Rady Ministrów z 4 października 1974 r. w sprawie wspólnej odpowiedzialności materialnej pracowników za powierzone mienie. Zgodnie z Kodeksem pracy pracownicy mogą przyjąć wspólną odpowiedzialność materialną za mienie powierzone im łącznie z obowiązkiem wyliczenia się. Podstawą łącznego powierzenia mienia jest umowa o współodpowiedzialności materialnej, zawarta przez strony na piśmie. Pracownicy, którzy przyjęli wspólną odpowiedzialność materialną, odpowiadają w częściach określonych w umowie. Jednak w razie ustalenia, że szkoda w całości lub w części została spowodowana przez niektórych pracowników, za całość szkody lub za stosowną jej część odpowiadają tylko jej sprawcy. Wymienione wyżej rozporządzenie stosuje się w przypadkach łącznego powierzenia pracownikom mienia, z obowiązkiem wyliczenia się, w zakładzie pracy lub w wydzielonej jego części, w której odbywa się sprzedaż, produkcja lub świadczenie usług albo przechowuje się mienie stanowiące przedmiot powierzenia i oddzielnego rozliczania.
Pracownicy mogą – na podstawie pisemnej umowy zawartej z pracodawcą – przyjąć wspólną odpowiedzialność materialną za szkody spowodowane powstaniem niedoboru w powierzonym im łącznie mieniu, jeżeli liczba pracowników w miejscu powierzenia mienia nie przekracza przy pracy:
- na jedną zmianę – 8 osób,
- na dwie zmiany– 12 osób,
- na trzy zmiany – 16 osób,
- w zakładach usługowych, w zakładach żywienia zbiorowego oraz w sklepach samoobsługowych i preselekcyjnych – 24 osób na jedną zmianę.
Umowa taka może być zawarta tylko w przypadku wyrażenia zgody na przyjęcie wspólnej odpowiedzialności materialnej przez wszystkich pracowników zatrudnionych w miejscu powierzenia mienia. Pracodawca jest zobowiązany zapewnić osobom objętym wspólną odpowiedzialnością materialną możliwość sprawowania nadzoru nad powierzonym mieniem przez swobodny do niego dostęp, w czasie wykonywania pracy lub określonych czynności przez inne osoby, które nie przyjęły wspólnej odpowiedzialności materialnej, ale przebywają w miejscu powierzenia mienia (np. osoby wykonujące pracę dorywczo lub przez czas określony). Warunkiem ustanowienia wspólnej odpowiedzialności materialnej jest powierzenie mienia łącznie wszystkim pracownikom na podstawie inwentaryzacji przeprowadzonej z ich udziałem lub z udziałem osób przez nich wskazanych oraz zapewnienie im możliwości zgłaszania uwag co do przebiegu i wyników inwentaryzacji.
Przykład
W jednej z firm 2 pracowników wyrządziło pracodawcy szkodę w mieniu im powierzonym na kwotę 7500 zł. Zgodnie z umową pracodawca obciążył pierwszego z nich kwotą 1500 zł, a drugiego 6000 zł. Pierwszy oddał całą kwotę, tj. 1500 zł, drugi zaś 3000 zł, twierdząc, że nie ma środków na spłatę pozostałej części. Pracodawca chce tę należność potrącić bezpośrednio z jego wynagrodzenia. Jednak radca prawny odradził mu takie rozwiązanie, z uwagi na katalog możliwych potrąceń wskazany w Kodeksie pracy.
Naprawienie szkody wyrządzonej pracodawcy może nastąpić na podstawie ugody zawartej między pracownikiem a pracodawcą. Pracodawca ma w takiej sytuacji możliwość obniżenia wysokości odszkodowania, po uwzględnieniu wszystkich okoliczności sprawy. Jeżeli jednak pracownik uchyla się od wykonania ugody, pracodawca nie może sam potrącić kwoty odszkodowania z wynagrodzenia podwładnego. Gdy zawarcie ugody nie będzie możliwe, pracodawca może wystąpić do sądu pracy z pozwem przeciwko pracownikowi. Sąd – biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy – może również obniżyć odszkodowanie. Może to nastąpić także na podstawie ugody sądowej zawartej między stronami.
Podstawa prawna:
- art. 87 § 1, art. 114–127 Kodeksu pracy,
- rozporządzenie Rady Ministrów z 4 października 1974 r. w sprawie wspólnej odpowiedzialności materialnej pracowników za powierzone mienie (DzU z 1996 r. nr 143, poz. 663).