Przez dobę pracowniczą należy rozumieć kolejne 24 godziny, zaczynając od godziny, w której pracownik rozpoczyna pracę zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy.
Definicja ta ma szczególne znaczenie, jeżeli chodzi o zapewnienie pracownikowi:
• zatrudnienia w prawidłowych dobowych i tygodniowych normach czasu pracy,
• nieprzerwanego odpoczynku dobowego (przysługującego pracownikowi w każdej dobie pracowniczej liczonej od rozpoczęcia pracy),
• nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego (przysługującego w każdym tygodniu liczonym od pierwszego dnia okresu rozliczeniowego).
WAŻNE!
Doba pracownicza rozpoczyna się dla pracownika w godzinie rozpoczynania przez niego pracy w danym dniu i kończy po 24 godzinach.
Nie w każdym przypadku po zakończeniu poprzedniej doby będzie się automatycznie rozpoczynała następna doba pracownicza i tak aż do zakończenia tygodnia lub okresu rozliczeniowego. Wszystko zależy bowiem od tego, jak pracownik ma ułożony grafik, na podstawie którego wykonuje obowiązki służbowe.
PRZYKŁAD 1
Pracownik pracuje w przedstawiony poniżej sposób:
Pracownik rozpoczyna pracę w poniedziałek o godz. 7.00 i wykonuje ją do godz. 15.00. Jego doba pracownicza rozpoczyna się zatem w poniedziałek o godz. 7.00 i trwa do wtorku do godz. 7.00. Ponieważ zgodnie z grafikiem pracownik w kolejnych dniach rozpoczyna pracę o tej samej godzinie, tj. o 7.00, kolejne doby pracownicze będą rozpoczynały się bezpośrednio po sobie, aż do piątkowej, której koniec przypadnie w sobotę o godz. 7.00. W niedzielę w związku z tym, że pracownik ma zaplanowany dzień wolny, nie występuje żadna doba pracownicza. Kolejna rozpocznie się zatem dopiero w najbliższym dniu pracy pracownika po tej niedzieli i o godzinie, na którą pracownik będzie miał zaplanowaną pracę.
PRZYKŁAD 2
Pracownik pracuje w przedstawiony poniżej sposób:
W tym przypadku każda z kolejnych dób pracowniczych będzie się rozpoczynała i kończyła o innej godzinie. Doba poniedziałkowa rozpocznie się o godz. 7.00, wtorkowa o 8.00, środowa o 9.00, czwartkowa o 10.00 i piątkowa o 11.00. Każda z nich będzie oczywiście trwała kolejne 24 godziny. Między poszczególnymi dobami pracownika w tym tygodniu będzie godzina przerwy, tzw. godzina bezdobowa, która nie ma znaczenia do rozliczenia czasu pracy oraz odpoczynku pracownika w poszczególnych dobach. Taki rozkład czasu pracy nie oznacza zatem, że doba pracownika ulega wydłużeniu do 25 godzin w związku z późniejszą godziną rozpoczynania pracy przez pracownika w kolejnym dniu, jak również, że kolejna doba zaczyna się bezpośrednio po zakończeniu 24-godzinnej poprzedniej doby pracowniczej.
Doba pracownicza a godziny nadliczbowe
Występowanie pracy w godzinach nadliczbowych związane z naruszeniem przepisów o dobie pracowniczej zawsze ma tę samą przyczynę. Jest nią rozpoczynanie przez pracownika po raz kolejny pracy w poprzedniej, niezakończonej dobie pracowniczej. Dochodzi wówczas do sytuacji, w której:
• pracownik wykonuje pracę w jednej dobie przez liczbę godzin przekraczających obowiązujące normy,
• bądź pracownik pracuje ponad obowiązujący go przedłużony dobowy wymiar czasu pracy.
Wówczas zostaje wypełniona definicja pracy w godzinach nadliczbowych, co nakłada na pracodawcę obowiązek odpowiedniej rekompensaty pracownikowi tych godzin. Może to nastąpić przez udzielenie pracownikowi czasu wolnego lub wypłatę wynagrodzenia wraz z dodatkiem za pracę w godzinach nadliczbowych.
Naruszenie doby pracowniczej nie zawsze powoduje pracę w godzinach nadliczbowych.
PRZYKŁAD 1
Praca jest wykonywana w podstawowym systemie czasu pracy (8 godzin dziennie) w następujący sposób:
Doba poniedziałkowa pracownika rozpoczęła się o godz. 8.00 i trwała do godz. 8.00 we wtorek. Pracownik rozpoczął następnie pracę we wtorek w poprzedniej, niezakończonej, poniedziałkowej dobie pracowniczej. Praca między godzinami 6.00 a 8.00 we wtorek była dla pracownika pracą w godzinach nadliczbowych. Łączna liczba przepracowanych godzin w dobie poniedziałkowej wyniosła zatem 10:
od 8.00 do 16.00 = 8 godzin pracy + od 6.00 do 8.00 w tej samej dobie = 2 godziny pracy = łącznie 10 godzin.
Wykonywanie przez pracownika pracy przy takim rozkładzie czasu pracy powoduje, że pracuje on w godzinach nadliczbowych, a pracodawca narusza przepisy o dobie pracowniczej i o przerywanym systemie czasu pracy. Pracownik rozpoczyna bowiem pracę dwukrotnie w jednej dobie, co jest dopuszczalne wyłącznie w przerywanym systemie czasu pracy, którego wprowadzenie jest obwarowane licznymi warunkami.
PRZYKŁAD 2
W takiej sytuacji pracownik również ponownie rozpoczyna pracę w poprzedniej niezakończonej dobie pracowniczej. Nie dochodzi jednak do wykonywania pracy w godzinach nadliczbowych, gdyż łączna liczba godzin pracy pracownika w poniedziałkowej dobie nie spowodowała przekroczenia obowiązującej dobowej normy czasu pracy (8 godzin):
od 8.00 do 15.00 = 7 godzin pracy + od 7.00 do 8.00 w tej samej dobie = 1 godzina = łącznie 8 godzin.
Zatrudnienie pracownika w ten sposób stanowi jednak, podobnie jak w poprzednim przykładzie, naruszenie przepisów o dobie pracowniczej oraz przerywanym systemie czasu pracy.
PRZYKŁAD 3
W każdym kolejnym dniu doba pracownika rozpoczyna się od godziny, w której pracownik podejmuje czynności służbowe zgodnie z obowiązującym go harmonogramem. W powyższym przykładzie doba poniedziałkowa rozpoczyna się o godz. 10.00, wtorkowa o godz. 8.00, środowa o godz. 6.00 i każda z nich trwa kolejne 24 godziny. Nie należy zatem liczyć rozpoczęcia kolejnej doby pracownika od godziny zakończenia poprzedniej, np. dobę wtorkową od godz. 10.00. Mimo niezakończenia jednej doby pracowniczej, na potrzeby prawidłowego rozliczenia czasu pracy pracownika należy przyjąć, że kolejna doba rozpoczyna się w godzinie, w której pracownik podjął pracę następnego dnia zgodnie z grafikiem. Ma to również istotne znaczenie do prawidłowego obliczenia liczby godzin nadliczbowych, jakie pracownik wypracował w związku z ponownym rozpoczynaniem pracy w niezakończonej dobie. W każdym przypadku do tych obliczeń rozpoczynanie kolejnych dniówek należy weryfikować wyłącznie od godziny rozpoczęcia pracy w poprzedniej dobie pracowniczej. Prawidłowe rozliczenie czasu pracy w powyższym przykładzie powinno wyglądać następująco:
Poniedziałek od 10.00 do 18.00 = 8 godzin + wtorek praca w tej samej dobie od 8.00 do 10.00 = 2 godziny = łącznie 10 godzin (2 godziny nadliczbowe wynikające z przekroczenia dobowej normy).
Wtorek od 8.00 do 16.00 = 8 godzin + środa praca w tej samej dobie od 6.00 do 8.00 = 2 godziny = łącznie 10 godzin (2 godziny nadliczbowe wynikające z przekroczenia dobowej normy).
Nie należy już zatem odnosić pracy pracownika w dobie środowej do jego pracy w poniedziałek, a jedynie do poprzedniej przypadającej we wtorek w godz. od 8.00 do 16.00.
Rozpoczęcie przez pracownika pracy w poniedziałek o godz. 10.00 nie oznacza, że każda kolejna doba pracownicza (we wtorek, środę itd.) będzie się również rozpoczynała o 10.00. Rozpoczęcie kolejnej doby pracowniczej nie jest warunkowane koniecznością upływu 24 godzin i zakończenia poprzedniej doby.
Przedstawiony w powyższym przykładzie sposób liczenia dób pracowniczych jest zgodny ze stanowiskiem Głównego Inspektoratu Pracy wyrażonym w piśmie GPP-302-4560-364/08/PE z 2 czerwca 2008 r.
PRZYKŁAD 4
W przedstawionej sytuacji nie dojdzie do pracy w godzinach nadliczbowych w związku z nieprzekroczeniem przez pracownika przedłużonego dobowego wymiaru czasu pracy. Pracownik łącznie w dobie pracowniczej, która rozpoczęła się dla niego w poniedziałek o godz. 8.00, przepracował bowiem wyłącznie 11 godzin (od 8.00 do 17.00 = 9 godzin pracy + od 6.00 do 8.00 w tej samej dobie = 2 godziny = łącznie 11 godzin).
Dochodzi jednak w takim przypadku, podobnie jak w systemie podstawowym, do naruszenia przepisów o dobie pracowniczej oraz przerywanym systemie czasu pracy, co jest niedopuszczalne.
PRZYKŁAD 5
Łączna liczba przepracowanych przez pracownika godzin w dobie rozpoczynającej się w poniedziałek o godz. 8.00 wyniosła 13, zatem pracownik wykonywał przez 1 godzinę pracę nadliczbową.
Konsekwencją unormowań kodeksowych w zakresie doby pracowniczej jest zatem obowiązek takiego układania harmonogramu czasu pracy pracowników, aby pojedyncze zmiany robocze przypadały zawsze w jednej dobie pracowniczej. Planowanie, a następnie wykonywanie pracy dwukrotnie w ciągu jednej doby będzie zawsze naruszeniem przepisów o czasie pracy, a w niektórych przypadkach dodatkowo będzie stanowiło pracę w godzinach nadliczbowych. Pojęcie doby pracowniczej jest ściśle związane z godziną rozpoczęcia pracy przez pracownika zgodnie z obowiązującym go harmonogramem, który nie może być ułożony w sposób powodujący planowanie pracy w godzinach nadliczbowych. Takie planowanie jest bowiem niedozwolone.
WAŻNE!
Pracownik w czasie jednej doby pracowniczej powinien rozpocząć pracę tylko raz.
Praca w godzinach nadliczbowych jest dopuszczalna w razie:
• konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii,
• szczególnych potrzeb pracodawcy.
Taka praca nie może być zatem planowana przez pracodawcę i wynikać z harmonogramu czasu pracy ustalonego dla pracowników.
Ruchomy system czasu pracy
Pracodawca w rozkładzie czasu pracy może ustalić ruchomą godzinę rozpoczęcia pracy, natomiast pracownicy sami będą decydowali o godzinach rozpoczynania przez nich pracy w poszczególnych dniach. Godzina rozpoczęcia przez pracownika pracy będzie wówczas określona pewnym przedziałem czasowym i to od decyzji pracownika będzie zależało, o której godzinie w danym dniu rozpocznie pracę. Jest to tzw. ruchomy system czasu pracy, w którym godzina rozpoczęcia pracy przez pracownika w danym dniu jest zmienna. Nie powoduje to wykonywania pracy w godzinach nadliczbowych, mimo że między godzinami rozpoczęcia pracy w kolejnych dniach może być mniej niż 24 godziny. Wynikłe stąd dłuższe wykonywanie pracy przez pracownika nie jest jednak podyktowane szczególnymi potrzebami pracodawcy, lecz potrzebami pracownika, który decyduje, o której godzinie rozpocząć pracę w danym dniu.
PRZYKŁAD
Pracownik zatrudniony w podstawowym systemie czasu pracy, zgodnie z obowiązującym w zakładzie regulaminem pracy, ma rozpoczynać pracę między godzinami 8.00 a 12.00. W poniedziałek pracownik rozpoczął pracę o godz. 12.00 i wykonywał ją przez 8 godzin do 20.00. We wtorek pracownik przybył do pracy na godz. 8.00 i również świadczył pracę przez 8 godzin. W dobie pracowniczej, która rozpoczęła się dla pracownika w poniedziałek o godz. 12.00, przepracował on zatem 12 godzin. W tym przypadku nie wystąpią jednak godziny nadliczbowe, gdyż nie jest spełniony warunek szczególnych potrzeb pracodawcy. To pracownik samodzielnie zadecydował o takich godzinach świadczenia przez niego pracy w te dni.
Wykonywanie pracy w ruchomym systemie czasu pracy nie może powodować niezapewnienia pracownikowi nieprzerwanego 11-godzinnego odpoczynku w każdej dobie pracowniczej.
Doba pracownicza a odpoczynek dobowy
Pojęcie odpoczynku dobowego ma bardzo ścisły związek z pojęciem doby pracowniczej. Pracownik powinien bowiem korzystać w każdej dobie z co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku. Może się zatem zdarzyć, że mimo zapewnienia pracownikowi nieprzerwanego 11-godzinnego odpoczynku, po zakończonej pracy, mimo wszystko dojdzie do naruszenia przepisów o tych odpoczynkach.
PRZYKŁAD
Pracownik rozpoczął pracę w poniedziałek o godz. 6.00 i wykonywał ją do godz. 20.00 w tym dniu. Następnie pracownik po 11 godzinach wolnych rozpoczął pracę we wtorek o godz. 7.00. W dobie pracowniczej, która rozpoczęła się dla pracownika w poniedziałek o godz. 6.00 i trwała do godz. 6.00 we wtorek, pracownikowi zapewniono jedynie 10 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego. Doszło zatem do naruszenia przepisów o odpoczynkach dobowych pracowników. 11-godzinny nieprzerwany odpoczynek dobowy musi być bowiem pracownikowi zapewniony w ciągu każdej 24 godzinnej doby pracowniczej.
Pytania i odpowiedzi
(?) Pracownik pracuje w systemie pracy zmianowej zgodnie z zaplanowanym harmonogramem. Cały tydzień miał pracować w godz. od 6.00 do 14.00. W środę spóźnił się do pracy, ponieważ zaspał. Przyszedł na godzinę 8.00 i pracował do godziny 16.00. W czwartek przyszedł zgodnie z rozkładem na godzinę 6.00 i pracował do godz. 14.00. Czy w tym przypadku doszło do naruszenia doby pracowniczej i pracy w godzinach nadliczbowych?
W przedstawionej sytuacji nie doszło do naruszenia przepisów o dobie pracowniczej, jak również do pracy w godzinach nadliczbowych.
Obowiązujący pracownika rozkład czasu pracy został ustalony odpowiednim harmonogramem zakładającym pracę w całym tygodniu w godzinach od 6.00 do 14.00. Taki zatem rozkład czasu pracy wyznaczył godziny rozpoczynania i kończenia się dób pracowniczych w każdym z dni tego tygodnia. Doba rozpoczynała się dla tego pracownika każdego dnia od godz. 6.00 i kończyła o godz. 6.00 następnego dnia. To, że pracownik spóźnił się w środę do pracy i zamiast o godz. 6.00 pracę rozpoczął dopiero o godz. 8.00, nie oznacza, że jego doby pracownicze automatycznie uległy przesunięciu i od tego dnia będą się rozpoczynały o godz. 8.00. Doba pracownicza tego pracownika rozpoczęła swój bieg zarówno w środę od godz. 6.00, jak i w pozostałe dni tego tygodnia, tak jak to było zaplanowane w obowiązującym pracownika harmonogramie.
(?) W zakładzie nie jest tworzony harmonogram czasu pracy, mimo występowania pracy zmianowej. Pracodawca każdego dnia informuje pracowników, na jaką zmianę mają przyjść do pracy w kolejnym dniu. Jak w takim przypadku rozliczyć doby pracownicze?
W związku z brakiem w zakładzie ustalonego harmonogramu czasu pracy należy przyjąć rozpoczęcie doby pracowniczej pracownika o tej godzinie, o której pracodawca polecił mu stawić się do pracy każdego dnia. Rozpoczynanie dób pracowniczych będą zatem wyznaczały godziny rzeczywistego rozpoczynania pracy przez pracownika w poszczególnych dniach.
(?) W naszym zakładzie obowiązuje podstawowy system czasu pracy z pracą wykonywaną na zmiany. Raz w miesiącu istnieje potrzeba, aby pracownicy, którzy świadczyli pracę na II zmianie w godz. od 14.00 do 22.00, przyszli w kolejnym dniu do pracy na I zmianę, tj.: na godz. 6.00. W jaki sposób rozwiązać tę sytuację, aby taka praca była zgodna z przepisami?
Nie ma możliwości uregulowania takiej pracy zgodnie z przepisami prawa pracy. Za każdym razem pracownik wykonujący pracę w ten sposób będzie świadczył ją przez 16 godzin w dobie pracowniczej, która rozpocznie się dla niego o godz. 14.00 i będzie trwała do 14.00 dnia następnego. Pracownikowi zostanie zapewnione ponadto jedynie 8 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego. Świadczenie pracy w ten sposób będzie stanowiło naruszenie przepisów o czasie pracy zagrożone karą grzywny.
• art. 128 § 3 pkt 1 Kodeksu pracy.
Aleksander P. Kuźniar
specjalista w zakresie prawa pracy