To, czy wypalenie nam grozi i czy je obecnie przeżywamy, zależy od konfiguracji czynników osobistych (np. cechy, kompetencje, wartości) oraz środowiskowych (np. charakterystyka środowiska pracy, kultury organizacyjnej, stylu zarządzania). Dlatego jakiekolwiek zmiany w tych obszarach mogą powodować, że z usatysfakcjonowanych pracowników stajemy się osobami wypalonymi zawodowo. Z drugiej strony, możemy wykorzystywać tę zależność w inny sposób. Jeśli doświadczamy patologicznego stanu, możemy, wpływając na nasze umiejętności, wartości oraz otaczające nas środowisko, tę niekorzystną dla nas sytuację zmienić. Jesteśmy również w stanie utrzymać satysfakcjonujący nas psychologiczny „dobrostan”, pomimo różnych warunków zawodowych. Bez względu na to, czy problem wypalenia zawodowego jest jedynie zagrożeniem, czy realnym stanem Twojej psychiki, warto zwrócić uwagę na kilka kwestii w zakresie własnych umiejętności i realiów pracy.
Dbaj o rozwój zawodowy
Jednym z czynników przyczyniających się do pojawienia się wypalenia jest odczuwany brak możliwości rozwoju. Trudno dyskutować z decyzją o wstrzymaniu w związku z kryzysem budżetu na szkolenia. Ryzykownym wyzwaniem może być również próba zmiany postawy menedżera, który „hoduje” swoich pracowników niczym pieczarki (ciemno i chłodno), „podcinając ich, gdy tylko podrosną”. Co więc zrobić, gdy faktycznie stwierdzasz, że w pracy nie ma warunków do rozwoju? Po pierwsze, jeśli nie możesz w tej kwestii polegać na organizacji, zacznij liczyć na siebie. To nie menedżer czy dział personalny mają Ci dostarczać pomysłów na Twój własny rozwój. Musisz odpowiedzieć sobie na pytania: Co chcę robić za rok, za 5 czy 10 lat?, Czy mam do tego odpowiedni potencjał?, W jaki sposób to osiągnę?, W jaki sposób praca w tym miejscu przybliża mnie do celu?, Co mnie oddala od realizacji moich aspiracji?. Po drugie, zastanów się, co oprócz szkoleń i awansu może mieć dla Ciebie rozwojowy charakter. Być może będą to nowe zadania i projekty, szerszy zakres odpowiedzialności i decyzyjności, obserwacja ekspertów w danej dziedzinie, otrzymywanie informacji zwrotnej. Zastanów się, czy możesz uzyskać takie wsparcie w swoim obecnym miejscu pracy. Po trzecie, jeśli jesteś na początku kariery zawodowej lub chcesz zmienić jej bieg, postaw sobie konkretny cel (np. stanowisko, jakie chcę zająć). Poznaj realia działania w nowych warunkach zawodowych, a także określ „obszar akceptacji” dla niepowodzeń, porażek i błędów. Zastanów się, czy masz odpowiednie dyspozycje psychofizyczne do wykonania danej pracy i określ, jakie osobiste koszty możesz ponosić w związku z realizacją swojego celu. Miej zawsze w zanadrzu plan „B”, gdyby okazało się, że Twój główny plan nie może być wdrożony.
Ustalaj priorytety
Osoby narażone na wypalenie bądź też je przeżywające mogą mieć trudność z ustaleniem tego, co w ich pracy i życiu jest ważne. Kwestia nadawania priorytetów dotyczy zarówno codziennego ustalenia „listy zadań do wykonania”, jak i określania globalnie, co w życiu jest istotne, a co mało ważne. Pracę nad priorytetami zacznij od uświadomienia sobie swoich wartości: Co jest dla mnie ważne w pracy i w życiu osobistym? Która sfera jest istotniejsza – zawodowa czy prywatna? Z czego mogę zrezygnować w pierwszej kolejności – możliwości awansu, relacji ze znajomymi, założenia rodziny, kondycji fizycznej? Jak pogodzić realizację kilku wartości jednocześnie? Czy jest to możliwe? Patologiczny stan może być wywoływany i podtrzymywany poprzez uleganie pilności zadań, bez analizowania ich ważności. W wielu sytuacjach wydaje się nam, że coś jest bardzo istotne tylko dlatego, że za chwilę minie termin realizacji danego zdania czy obowiązku. Tak też gubimy się w gąszczu sprawozdań, raportów, opracowań, zestawień, e-maili „na wczoraj”, zapominając o naszych głównych celach zawodowych, np. rozwój własny i produktu, który sprzedajemy. Warto zastanowić się nad tym, z czego będziemy się „rozliczać” przed samymi sobą przed odejściem na emeryturę. Z liczby wysłanych e-maili czy innowacji, jakie wprowadziliśmy w pracy? Warto przeanalizować pod kątem pilności i ważności również działania w obszarze życia prywatnego. Ilekroć pilne zakupy, sprzątanie, urządzanie mieszkania stały się ważniejsze niż spotkanie z przyjaciółmi czy rodziną?
Kształć umiejętności społeczne
To, co często również „szwankuje” u osób wypalonych, to ich umiejętność odnajdywania się w różnych sytuacjach społecznych, w szczególności tych trudnych. To, co może pomagać, gdy chcemy wypaleniu zapobiegać lub przeciwdziałać pojawiającym się objawom, to kształcenie umiejętności komunikacyjnych, współpracy oraz asertywności i rozwiązywania konfliktów. Szczególnie ważne wydaje się wypracowywanie asertywnej postawy bazującej na przekonaniu o prawie do konstruktywnego wyrażania własnych opinii, wrażeń, myśli, oczekiwań czy potrzeb, przy jednoczesnym uznaniu, że inne osoby też mają do tego prawo. Wykształcenie takiego przekonania daje podstawy do nabywania konkretnych technik.
Regeneruj swoje siły
Jednym z głównych objawów wypalenia jest psychofizyczne wyczerpanie, a czynnikiem przyczyniającym się do pojawienia się tej patologii silnie obciążające warunki pracy. Stąd też istotne stają się działania, które mogą w pewnym stopniu zredukować napięcie i zmęczenie, jakie odczuwamy na skutek realizacji obowiązków zawodowych. Lista oddziaływań jest długa – sport, ćwiczenia oddechowe, relaksacja, medytacja, modlitwa. Warto dostosować formy regeneracji zasobów energetycznych do własnych predyspozycji i preferencji oraz poziomu wyczerpania. W przypadku skrajnie wyczerpanych osób ekstremalne formy wypoczynku mogą nie przynieść zamierzonych efektów. Pamiętać należy, że „praca na objawach” nie dotyka kwestii przyczyn wypalenia. Tak też aktywność fizyczna czy relaksacja nie rozwiążą problemu. Niemniej są nieocenionym wsparciem w sytuacji, gdy stwierdzamy, że nie możemy w żaden sposób zmienić obciążenia pracą. Zastanów się jednak, czy możesz w jakimś stopniu zmodyfikować warunki, w jakich realizujesz obowiązki zawodowe, tak by ponosić mniejsze koszty psychologiczne. Rozwiązania mogą dotyczyć organizacji czasu i miejsca pracy, np. elastyczny czas pracy, wydzielony czas na pracę indywidualną, czasowe ograniczenia dostępności telefonicznej i e-mailowej, zmiana miejsca wykonywania obowiązków, rotacyjne wykonywanie z pracownikami obciążających zadań.
Przełamuj rutynę
Nawet jeśli nie odczuwasz żadnych objawów wypalenia, zastanów się, na ile Twoja praca jest różnorodna i stymulująca. W sytuacji gdy identyfikujesz u siebie znudzenie wykonywanymi obowiązkami, przeanalizuj, co możesz robić inaczej? A może istnieją w Twojej firmie czy instytucji obszary wymagające usprawnień i innowacji? Zastanów się, w jakie nowe projekty czy zadania możesz się zaangażować. Jeśli w pracy nie odnajdujesz możliwości przełamania rutyny, warto określić, jakie działania pozazawodowe mogą zaspokoić Twoje zapotrzebowanie na stymulację.
Pracuj nad poczuciem własnej skuteczności
Przeanalizuj swoje obszary rozwoju zawodowego, ale jednocześnie oceń, co stanowi Twoją mocną stronę. Poszukaj informacji zwrotnej na swój temat. Dowiedz się, jak oceniają Cię współpracownicy, przełożony, podwładni, a także osoby, z którymi pracujesz – klienci, uczniowie, pacjenci. Jeśli Twoja ocena kompetencji demobilizuje Cię do działania, staraj się dzielić „większe” cele na „podcele”. Każdy zrealizowany etap skreślaj ze swojej listy zadań do wykonania. Staraj się nagradzać za kolejne poczynione kroki, które zbliżają Cię do osiągnięcia celu.
Jak wdrażać zmiany?
Opisane wyżej przykłady działań, jakie może podejmować osoba wypalona lub pracownik, który chce redukować prawdopodobieństwo wystąpienia tego stanu, nie stanowią oczywiście pełnej listy. Warto je ponadto dostosowywać do konkretnej sytuacji – symptomów, jakie przejawia konkretna osoba, oraz patologicznych czynników, jakie na nas działają. „Walka” z wypaleniem wymaga gotowości do zmiany sposobu myślenia i działania oraz rozwoju. Bazuje na samoświadomości, dlatego tak ważna jest analiza własnych zasobów i ograniczeń. Podstawą jest również wzięcie odpowiedzialności za swój „dobrostan” i przejęcie inicjatywy w kształtowaniu zdrowych relacji z pracą.